Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 16]

Een vreemdeling in Amsterdam
Ter herinnering aan Alvin W. Gouldner

Theory and Society Special Issue in remembrance of Alvin W. Gouldner Volume 11 nr. 6 Uitgever: Elsevier Science Publishers, f95, -
G. Benthem van den Bergh

In het begin van de jaren zeventig kwam een lange, wat dikkige, roodharige Amerikaan naar Amsterdam. Het was Alvin W. Gouldner, een van de bekendste en origineelste Amerikaanse sociologen, in zekere zin de opvolger van H. Wright Mills. Hij was benoemd tot hoogleraar in de sociologie en had grote plannen. Hij wilde een ‘Amsterdamse school’ in de sociologie oprichten, ervan uitgaande dat hij in het bruisende, kosmopolitische Amsterdam - zo zag hij die zelfvoldane stad - voldoende sluimerende energie zou kunnen losmaken.

Maar dat viel tegen. Er was minder belangstelling voor zijn ideeën dan Gouldner had verwacht. Dat lag ook aan hem zelf. Voor Nederlanders is Amerika al een belangrijk referentiepunt. Maar voor de meeste Amerikaanse ‘expatriates’ in Europa is dat nog veel sterker. Alleen wat in Amerika gebeurt telt voor hun mee - en alleen voor het Amerikaanse publiek blijven ze schrijven. Nederland bestaat voor Amerikanen eigenlijk niet. Dat weten we natuurlijk wel, maar het is toch wat irritant als het volstrekt duidelijk is dat iemand jóú wel veel denkt te kunnen leren, maar omgekeerd helemaal niets. Gouldner liet daar geen enkele twijfel over bestaan en dat is niet de manier om je een aanhang te verwerven. Amsterdam viel Gouldner ook tegen - en de universiteit al helemaal. Hij vertrok dus na een paar jaar weer, met enige bitterheid zoals uit een afscheidsbrief bleek, die goed paste in de kritiek op de universiteit en de nieuwe vrijgestelden die toen in de mode kwam.

Toch was Gouldners verblijf niet zonder vrucht. Behalve dat hij in Amsterdam aan zijn kritiek op het marxisme en de opkomst van intellectuelen als nieuwe klasse werkte, organiseerde hij vlak voor zijn vertrek een groot sociologisch festival, overigens niet aan zijn eigen universiteit maar aan de Vrije Universiteit. Maar het belangrijkste resultaat van zijn verblijf in Europa was toch wel de oprichting van het tijdschrift Theory and Society: renewal and critique in social theory, waarvan de ondertitel de bedoeling al meteen duidelijk maakt: ruimte bieden aan nieuwe ontwikkelingen in de sociologische theorievorming en het stimuleren van een kritische discussie tussen verschillende theoretische perspectieven. Dat was een ambitieus programma, gezien de neiging tot onderlinge verkettering in wetenschappen, die uit een conglomeraat van verschillende ‘normale wetenschappen’ (Kuhn) bestaan, zonder dat deze met behulp van een algemeen aanvaarde theoretische grondslag in een cumulatieve ontwikkeling met elkaar verbonden kunnen worden, zoals dat bij de natuurwetenschappen het geval is. Van kritische discussie kwam dan ook minder terecht dan van het ruimte bieden aan programmatische artikelen over nieuwe, overigens vaak vrij modieuze theorieën. De laatste jaren probeert de redactie theoretische vernieuwing wel meer inhoudelijk op te vatten, dat wil zeggen, te doen demonstreren aan de hand van specifieke vragen of problemen.

Persoonlijkheid

Maar Theory and Society was vooral het blad van Gouldner zelf en weerspiegelde diens eigen preoccupaties. Dat Theory and Society na diens vroege dood op 15 december 1980 een herdenkingsnummer aan Gouldner zou wijden, lag dus voor de hand. En het getuigt van de inspirerende kracht van Gouldners persoonlijkheid, dat het geen plichtmatig postuum ‘Festschrift’ is geworden, maar een combinatie van zeer persoonlijke en abstracttheoretische beschouwingen, soms in een en dezelfde bijdrage. Dat was ook een van Gouldners kenmerken: het snel kunnen overstappen van het ene naar het andere abstractieniveau, en van theoretische naar normatieve problemen. Dat stond centraal in zijn sociologiebeoefening, zoals Rod Aya in zijn bijdrage ‘The Theory behind Theory and Society’ schrijft. Volgens Gouldner zou sociologische theorie, vooral die van een vrij algemeen karakter, met zozeer bepaald worden door de behoefte om de resultaten van empirisch onderzoek te verklaren alswel om persoonlijke ervaringen zin en betekenis te geven. En als sociologische theorie zo persoonlijk is, kan solipsisme alleen vermeden worden door rationele argumentatie. De centrale vraag van ‘The Theory behind the Theory’ wordt dan wat de sociale voorwaarden en vereisten daarvoor zijn. Gouldner bepleitte ‘het scheppen van nieuwe gemeenschappen - in het bijzonder theoretische collectieven - voor rationeel debat tussen vertegenwoordigers van verschillende theoretische perspectieven’. Zij hoeven slechts één uitgangspunt te delen ‘to speak the truth and expose lies’, zoals Noam Chomsky de verantwoordelijkheid van de intellectueel heeft omschreven.

Gouldner wordt daarom heen en weer getrokken tussen de gevestigde socioloog op de universiteit zijn en het buitenstaandersperspectief van een kritisch intellectueel. Dit wordt vooral duidelijk uit de zeer interessante biografische bijdrage van Gouldners leermeester Robert J. Merton ‘Genesis and Growth of Friendship’, die voor een groot deel is opgebouwd uit brieffragmenten. Uit Mertons met veel sympathie geschreven stuk blijkt wat een getalenteerd en veeleisend man, zowel voor zich zelf als voor zijn vrienden, Gouldner was. Gouldner betitelde zich zelf als een ‘wayward soul’. Dat was hij: een zwerver op zoek, een gedrevene, een hemelbestormer (Coser), meer een achttiende-eeuwse filosoof dan een twintigste-eeuws socioloog (‘my deepest inclination, always, is to communicate with laymen’).

Reflexief socioloog

Dat verklaart ook zijn ontwikkeling van arbeidssocioloog - zijn eerste boeken Patterns of Industrial Democracy and Wildcat Strike - tot kennissocioloog of, zoals hij zelf gezegd zou hebben: reflexief socioloog. De hoofdmoot van zijn werk behoort tot de laatste categorie: zijn analyse van het begin van theorievorming over de samenleving in Enter Plato: Classical Greece and the Origins of Western Social Theory; zijn kritiek op het functionalisme van Talcott Parsons, en daarmee ook op de Sovjet-sociologie in de Coming Crisis of Western Sociology en zijn driedelige kritiek op het marxisme en de daarmee verbonden sociologie van intellectuelen, met als zijn laatste boek Against Fragmentation, the Origins of Marxism and the Sociology of Intellectuals.

De essays van Aya en Merton samen gelezen, geven een goed beeld van Gouldners intellectuele ontwikkeling en van het verband tussen zijn werk en zijn persoon. Behalve nog wat meer persoonlijke herinneringen van Lewis Coser, Maurice Stein and Dennis Wrong bevat het herdenkingsnummer van Theory and Society ook een aantal meer substantiële artikelen over het werk van Gouldner. Uit de bijdrage van Lemert en Piccone blijkt het gevaar van losgezongen abstracties in de gouldneriaanse kennissociologie. Zo vind ik ook de discussie over de nieuwe klasse, die centraal staat in de bijdragen van Szelenyi en Disco, niet zo erg interessant. De aardigste van de inhoudelijke bijdragen vind ik die van Theda Skocpol, omdat zij als enige recht doet aan Gouldners oorspronkelijke bedoeling met Theory and Society. Zij levert vrij scherpe kritiek op Gouldners theorie over staatsmacht en politieke bevrijding - en concludeert dat Gouldners beste werk eigenlijk niet zijn reflexieve sociologie, zijn kritiek op functionalisme en marxisme was, maar zijn empirisch politiek-sociologisch werk, zoals het essay ‘Over stalinisme als intern kolonialisme’, waarover haar bijdrage gaat. (Voor de Nederlandse vertaling van dat essay zie De Gids, jaargang 142, nr. 19, 1979). In overeenstemming met Skocpols waardering is van Gouldner zelf ook een lang politiek-sociologisch stuk opgenomen over de strijd van Marx met Bakoenin tijdens de Eerste Internationale.

Gouldner was, dat blijkt uit dit interessante nummer van Theory and Society, een veelzijdig man die een weliswaar ongelijk maar zeer stimulerend oeuvre nalaat. School zal hij zelf waarschijnlijk niet maken, maar dat was ook niet zijn bedoeling. Als Theory and Society zijn streven naar rationele discussie tussen verschillende theoretische perspectieven zou kunnen verwezenlijken, is zijn erfenis al belangrijk genoeg.

■