Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 14]

De weg naar het oude Zuiden
Hoe Margaret Mitchell ‘per ongeluk’ een bestseller schreef

The Road to Tara The life of Margaret Mitchell The Author of Gone with the Wind door Anne Edwards Uitgever: Hodder and Stroughton 349 p., f52,85 Importeur: Nilsson and Lam
Doeschka Meijsing

Amerika - dat is het open Westen; de sophisticated en neurotische Oostkust; en eventueel het Midden, rijk aan vee en olie. Maar het Zuiden, the Old South, nee dat is toch eigenlijk al het buitenland. Het sterkst is die opinie verwoord door William Faulkner, de onovertroffen schepper van dat Zuiden. In Absalom, Absalom! laat hij Steven, de kamergenoot van de hoofdpersoon op Harvard, uitroepen: ‘How do they live in de South? Why do they live in the South? Why do they live at all?’ Het Zuiden, dat is een onbegrijpelijk andere wereld.

Lang voordat ik kennis maakte met the Old South van William Faulkner, werd ik gebiologeerd door een foto uit de tentoonstelling ‘The Family of Men’, eind jaren vijftig. Het was een foto uit 1865 en wat er op te zien was, was het zeer stoffige lijk van een soldaat, de ransel gestolen, de bajonet nutteloos aan zijn zijde. Wat de foto zo fascinerend maakte was de datum, 1865, alsof daarmee ook dat dode soldatenlichaam al bijna honderd jaar oud was. Het was, zo leerde het onderschrift, een slachtoffer van de Amerikaanse Burgeroorlog, een van de verliezers, een soldaat van de Zuidelijke troepen.

Het moet die foto geweest zijn die mij tenslotte leidde naar het boek Gejaagd door de wind van Margaret Mitchell. Weliswaar las ik, vanwege omstandigheden, dat boek in het Duits: ‘Vom Winde verweht’, en bovendien nog in gothisch letterschrift, zodat ik tot het moment waarop ik de film zag die naar het boek gemaakt was, in de waan verkeerde dat de geliefde van Scarlett O'Hara Rheff Butler heette, in plaats van gewoon Rhett Butler.

Gejaagd door de wind is het epos van de Amerikaanse Burgeroorlog, gezien vanuit het perspectief van de Zuidelijke families; meer nog, het is het romantische relaas van het teloorgaan van een wereld, de wereld van het Zuiden, gedurende de jaren 1861-1865, toen bewoners van één land, Gods eigen Amerika, elkaar met bajonet en vuurloop te lijf gingen. Na afloop van die oorlog waren er 620.000 gesneuvelden, de katoenplantages van het zuiden waren grotendeels verwoest en de slavernij was afgeschaft. Aangezien het Zuiden grotendeels op slavernijarbeid zijn katoen-hegemonie ophield, was de uitslag van die oorlog het doodvonnis voor het Zuiden.

Afstand-bediening

Wat De negerhut van Oom Tom over de hele wereld aan sympathie voor de Noordelijken gekweekt had, dat deed, zeventig jaar na de Burgeroorlog, Gejaagd door de wind voor de Zuidelijke zaak. Het boek verscheen in 1936 en was, nog vóór het in het boekenzaken lag, al een best-seller, en dit onverkwikkelijke woord kan nu eens voor één keer letterlijk genomen worden. Op dit moment zijn er zes miljoen ‘hardcover’ exemplaren van verkocht in de Verenigde Staten, één miljoen in Engeland en negen miljoen over de rest van de wereld. Elk jaar worden er nu nog honderdduizend ‘hardcover’ edities verkocht en tweehonderdvijftigduizend pockets.

Wat dit boek zo waanzinnig populair maakt? - de sociologen mogen het zeggen. Was het omdat oorlog altijd een geliefd thema is? Omdat de Burgeroorlog de enige échte oorlog is die de inwoners van de Verenigde Staten aan den lijve hebben ondervonden? Omdat het tot op de dag van vandaag voor hen de eerste en laatste keer was dat huis en haard en dochters door het vuur bedreigd werden? Sinds die tijd zijn de Amerikanen immers op afstandbediening overgegaan. Als het Russische volk, dat zijn hele bestaan geplaagd werd door het platbranden van haard, huis en dochters, Oorlog en Vrede had, dan had het Amerikaanse de beschikking over Gejaagd door de wind. Verder geen verschil tussen die twee lijvige romans?

Scarlett O'Hara en Rhett Bulter Margaret Mitchell

Wel degelijk. Oorlog en vrede is van ‘ons’: subtiel, genuanceerd, superieur in zijn auctoriale beheersing en overzicht, zwak maar hogelijk ethisch in zijn pretenties. Margaret Mitchells roman moet het niet van die gewaardeerde eigenschappen hebben. Haar roman heeft alle ‘eigenschappen’ van de Nieuwe Wereld: vitaal, beeldend en romantisch. Om met de eerste eigenschap te beginnen: de wet van de bestseller wilde dat de hoofdpersoon Scarlett O'Hara was wie ze was, de wilde, ongebroken heldin van Ierse afkomst die zich in de recente geschiedenis van de Burgeroorlog handhaafde door niet met weemoed naar de teloorgang van haar mooie, eigen wereld te kijken, maar zich in die ondergang als een leeuwin te handhaven. Romantisch is het boek omdat de eigenlijke tragiek niet de ondergang van het zwaarmoedige Zuiden is, maar de liefde van Scarlett O'Hara voor een onbereikbare ‘softie’, Ashley Wilkes - tot het moment waarop ze er achter komt dat niet Ashley maar de ontembare Rhett Butler haar liefde is. Dan is het al te laat. ‘What shall I do?’ vraagt een wanhopige Scarlett op het eind van het boek aan Butler. ‘My dear, I don't give a damn.’ antwoordt die. Tranen bij Scarlett en bij de lezer, die het hele boek lang dit heeft zien aankomen.

En beeldend is het boek óók. Niet voor niets sluit de film die in 1939 door Selznick op basis van het boek gemaakt is, perfect aan op de beel-

[p. 15]

den die de lezer bij lezing voor ogen had. Scarlett O'Hara kon niemand anders zijn dan Vivian Leigh en Rhett Butler geen andere dan Clark Gable. En wat te denken van de grote brand van de stad Atlanta? Nog nooit heeft zo duidelijk in de filmgeschiedenis een decor van bordkarton in brand gestaan, zonder dat het enige afbreuk deed aan de fictie waarin de kijker zich gevangen wist. Het moet de geest en erfenis van Walt Disney zijn dat men zich bij zulk een bedrog neerlegt - en er nog plezier aan beleeft ook: dit is zó onecht dat het echter wordt dan echt. Dit is zó ideaal van illusie dat onze geschiedenis er illusie door wordt. En wat te doen ‘wenn nur ein Traum das Leben ist’? Je er in begeven en het spel meespelen, opdat ook eindelijk je hart gebroken wordt omdat het bordkarton breekt. Trouw aan de oppervlakte, zoals Nietzsche al iets dergelijks formuleerde. Me dunkt, een kolfje naar de hand van de erfgenamen van de Frankfurter Schule - of de structuralisten. Gejaagd door de wind, zowel boek als film, is van ijzersterk, everlasting, bordkarton.

En nu is er iemand op het idee gekomen om een biografie te schrijven over de vrouw, Margaret Mitchell, die Gejaagd door de wind geschreven heeft. Ik vind dat we het Margaret Mitchell niet moeten kwalijk nemen dat ze maar één boek, ook al was het dan meer dan duizend pagina's, heeft geschreven. Ik vind dat we het eerder Anne Edwards voor de voeten moeten werpen dat ze een meer dan driehonderd pagina's tellende biografie over Mitchell heeft weten uit te tikken, die ‘van steke tot steke’ van onbenulligheden aan mekaar hangt. Allemachtig, wat een biografie.

Margaret Mitchell

Anne Edwards is de schrijfster van biografieën over Vivian Leigh, Judy Garland en Sonya Tolstoi - niet echt een rijtje om je gelukkig te maken. Ze moet ooit aangetrokken zijn door het succes van Margaret Mitchell, schrijfster van één roman, en iemand moet haar wijs gemaakt hebben dat daar best een boek in zou zitten. Wat Anne Edwards vervolgens gedaan heeft is alle vrienden van Margaret Mitchell raadplegen, enige correspondentie doorwerken, en een biografie schrijven die bijna in elk hoofdstuk begint met een veelbelovende zonsop- of ondergang, om in de rest van het hoofdstuk te verwateren in dingen die niemand wil weten.

Om kort te gaan: Margaret Mitchell was in haar jeugd een ‘tomboy’, die één grote passie had: het luisteren naar verhalen over de Burgeroorlog; in haar vroege volwassenheid was zee een bekwaam journalist van de plaatselijke krant, een flirtig type in de traditie van de Jazz Age, die wel tegen een stevige borrel kon en dan ook de verkeerde man trouwde. Die man liep van haar weg en sloeg haar en nadat dat gebeurd was trouwde ze een ander met wie ze het tot de dood uithield. Tenslotte ging het met haar been, vanwege een aantal ongelukken, niet goed en schreef ze half invalide Gejaagd door de wind. Het succes dat daarop volgde had ze niet verwacht en tot aan haar dood blijft ze over dat eclatante succes klagen op een manier dat de lezer denkt dat het haar niet groot genoeg kon zijn. Een vervelend soort vrouw, kortom ijdel, lastig, nietszeggend en quasi bescheiden. Maar misschien is dat alleen omdat Anne Edwards zo onbenullig over haar schrijft. Waarschijnlijk valt er ook helemaal niet zoveel te vertellen over de vrouw die ‘per ongeluk’ een ijzersterke bestseller schreef.

Wie tegenwoordig met de KLM op de nieuwe lijn naar Atlanta vliegt, zal onder de indruk zijn van de nieuwe stad die in het Zuiden opgebouwd wordt. Atlanta moet, gezien alle nieuwe projekten, het visitekaartje van het Zuiden worden. Maar wie het geluk heeft, bij voorbeeld vanwege een wegomlegging, te belanden in de oude arbeiderswijk van Atlanta, zal zien dat de Deep South niet door de brand van 1865 verwoest is. Daar is het nog allemaal, de vochtige hitte, de hele oude eiken en de afstammelingen van de bevrijde slavenbevolking, die op de veranda's van hun houten huizen gelaten kijken naar een wereld die nooit meer zo mooi wordt als Margaret Mitchell hem beschreef. Het succes van een boek stemt niet altijd overeen met het succes van de werkelijkheid.

■