Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 9]

In vluchtige hotelkamers
Pierre-Jean Remy's relaas van gevaarlijk leven

Liefde in de Oriënt-Expres door Pierre-Jean Remy Vertaling: Dick Kolthoff en G. Lambert Uitgever: Zuid-Hollandsche Uitgeversmaatschappij 367 p., f27,50
Ed Jongma

Het is misschien geen voor de hand liggende gedachte om Patrick Modiano en Pierre-Jean Remy, twee van de succesvolste Franse schrijvers van de naoorlogse generatie, onder een noemer te plaatsen. Immers, hun stilistische middelen verschillen nogal. Vergeleken met het zuinige maar doeltreffende formuleren van Modiano, maakt het proza van Remy een wat spilzieke indruk en er zijn zelfs af en toe bepaalde kunstgrepen nodig om het verhaal, dat zich dreigde te verliezen in uitweidingen, weer terug te dwingen in het gareel.

Maar toch, ondanks deze stilistische verschillen, lijkt hun obsessie, de impuls die hen tot schrijven aanzet, voort te komen uit eenzelfde bron. Het is bij beiden de nabije geschiedenis die zij niet uit eigen ervaring kennen, maar die wel de achtergrond vormde voor de levens van hun ouders. Bekend dus wel uit verhalen en boeken, maar niet beleefd, en daarom aanleiding gevend tot een wat afgunstige vorm van nostalgie. Tekenend is dat ook hier Modiano zich duidelijkere beperkingen oplegt. Zijn fascinatie geldt vooral de Tweede Wereldoorlog, die macabere dans die hij als jood op het nippertje wist te ontspringen door een paar maanden na de bevrijding geboren te worden, maar die niettemin gezorgd heeft voor een complex van irrationele schuldgevoelens.

Grensverlegging

Misschien kent ook Remy dergelijke persoonlijke obsessies, maar in zijn schrijven staat hem toch iets anders voor ogen. Hij tracht de eigen ervaringswereld voortdurend uit te breiden en te verdiepen door ‘gedroomde’ exploraties van het nabije verleden. Zoals Achterberg weigerde zich neer te leggen bij de grenzen van de dood, zo moeilijk valt het Remy om te accepteren dat het leven pas begint bij de geboorte. Die grens dient verlegd te worden en een middel daartoe is het ‘creëren’ van geheugen, in de letterlijke betekenis van het woord. Hoewel het hem natuurlijk vooral gaat om het vinden van een eigen identiteit, maakt de integratie van de actualiteit in de verbeelding die zo kenmerkend is voor zijn boeken, dat hij direct aanspreekt bij de lezer, omdat er zoveel ‘herkend’ wordt. In de romans Rêver la vie en Les enfants du parc, waarin hij zich het duidelijkst uitspreekt over zijn bedoelingen, laat hij verschillende generaties tegelijkertijd optreden, elk in hun eigen ‘geschiedenis’. Het lijkt een beetje op het procédé dat ook door Claude Lelouch gebruikt wordt in zijn mooie film Les uns et les autres, die bovendien qua thematiek nauw aansluit bij Remy's werk, zij het dat de pessimistische ‘éternel-retourfilosofie’ van Lelouch bij Remy minder somber van toon is. In een ander boek, Salue pour moi le monde wordt een gijzelingsactie van RAF-signatuur geïntroduceerd tegen de achtergrond van de geschiedenis van de Duitse Eenheid, zoals bezongen in Wagners Ring des Nibelungen in Bayreuth. De symboliek van de Godenschemering klinkt wat luidruchtig, maar dat is op deze plaats misschien niet geheel ontoepasselijk. In tegenstelling tot Modiano, die integraal vertaald is en hier dus kennelijk aanspreekt, heeft Remy lang moeten wachten op een vertaling van een van zijn boeken in het Nederlands. Dat het uiteindelijk Oriëmt-Express uit 1979 is geworden, is niet zo gek. Zo'n titel verkoopt zich zelf, zeker als je er in de vertaling nog eens Liefde in de Oriënt-Expres van maakt, en op het omslag een foto plaatst die inspeelt op het gevoel van mondaine nostalgie dat het reizen in grote internationale treinen pleegt op te roepen. Dat titel en foto het inderdaad moeten doen, blijkt ook al uit het feit dat de naam van de auteur in minuscule lettertjes wordt weggefrommeld, als gold het hier een deel uit de bouquet-reeks.

Het boek is een raamvertelling, waarbij het raam dienst doet als bindmiddel om een aantal losse verhalen een gemeenschappelijke context te verschaffen. Een journaliste, Lise Bergaud, reist met de trein naar Venetië om daar de oude diplomaat Paul de Morlay te ontmoeten, die erin heeft toegestemd om haar het verhaal van zijn carrière te vertellen. De eerste zinnen zijn erg mooi, in zoverre zij de aandacht van de lezer onmiddellijk weten te pakken: ‘Het meisje keek op haar horloge: negentien uur twaalf. Met geen andere bagage dan een reistas stond ze aan het eind van het perron te wachten, daar waar de internationale treinen van het Gare de Lyon vertrekken. Zij wachtte, en het zag er naar uit dat zij vergeefs stond te wachten.’ De fotograaf die haar zou vergezellen komt inderdaad niet, en zij vertrekt alleen.

W.F. Hermans

Het is niet onmogelijk, dat de lezer op dit punt een déjà-vu-gevoel heeft, althans zo verging het mij. De opening lijkt namelijk als twee druppels water op W.F. Hermans' laatste verhaal Geyerstein's dynamiek, waarin een jonge journaliste met de trein op weg gaat om de oude architect Geyerstein te bezoeken. Zij reist alleen, omdat haar man, die de fotoreportage zou verzorgen, kort tevoren is verongelukt... Hermans schreef het verhaal in 81-82. Het is dus mogelijk dat hij Remy's boek heeft gelezen, maar ik houd het toch maar op een uiterst curieuze coïncidentie.

Paul de Morlay blijkt een oude charmeur, die de loop van zijn carrière ophangt aan de vrouwen die hij heeft ontmoet. Het is de tijd van de Eerste Wereldoorlog en het interbellum, en de verhalen voeren ons langs Boedapest, Wenen, Venetië, Boekarest, Duitsland en Istanboel, langs de plaatsen waar de internationale politieke intriges zich afspelen tegen de dreiging van het opkomende fascisme en nationaal-socialisme. En, wil Morlay ons doen geloven, achter elke intrige staat wel een vrouw die door haar betoverende eigenschappen vaak een beslissende invloed kan uitoefenen op de loop der gebeurtenissen. ‘Maar is het niet zo, dat het ons lot is dupe te zijn. Van Maria, of van Antonella, of van Jenny...’

Het is de zware romatiek van een wereld in ontbinding, een wereld waarin emigranten en vluchtingen de anonimiteit zoeken van vluchtige hotelkamers, om, de volgende dag alweer de trein te nemen naar een plaats die wellicht niet veiliger zal zijn. Wat Remy hier poogt is de sfeer te herscheppen die we zo goed kennen uit de Hollywoodfilms in zwart-wit van de jaren veertig, met sterren als Humphrey Bogart, Peter Lorre, Ingrid Bergman en Charles Boyer, en waarvoor Casablanca en Arc de Triomphe model kunnen staan. Of ze tevens model staan voor de werkelijkheid van toen is de vraag, maar Remy slaagt natuurlijk al als hij bij zijn lezers een gevoel van authenticiteit weet op te roepen.

In Oriënt-Express past hij nog een supertruc toe. De oude diplomaat Paul de Morlay is een tot in de naam nauwelijks verhulde vermomming van de Franse diplomaatschrijver Paul Morand, die geldt als de vertegenwoordiger bij uitstek van de ‘roaring twenties’ en ‘jazz-age’. De Franze lezer zal door dit boek in ieder geval zonder veel moeite herinnnerd worden aan Morands romans uit het begin van de jaren twintig Ouvert la nuit, waarin in zes verhalen - net als bij Remy! - zes avonturen met vrouwen beschreven worden die zich eveneens afspelen ‘ergens’ in Europa. Ook hier lijken Remy's bedoelingen weer duidelijk. Voor de beschrijving van de frivole kanten van dit ondergangstijdperk kun je moeilijk om een figuur als Morand heen, en dus eert Remy hem met het schrijven van een vervolg op Ouvert la nuit. Door in de huid van Morand te kruipen, vereenvoudigt hij bovendien zijn ontdekkingsreis naar het verleden. De dank die hij verschuldigd is aan Morand wordt in het boek terloops aangeduid als Remy Paul de Morlay tegen zijn biografe Lise Bergaud laat zeggen: ‘en vooral (...) Paul Morand, aan wie ik zelf vanavond denk, omdt hij ook zijn invloed heeft op het boek dat u nu voor mij gaat schrijven...’.

Het is goed, dat de Nederlandse lezer nu eindelijk via een goede vertaling van Dick Kolthoff en G. Lambert kan kennismaken met een Frans auteur die zeker de moeite waard is, maar, hoewel er een paar mooie verhalen in staan, vind ik Oriënt-Express zeker niet Remy's beste boek. Daarvoor stoort de af en toe bepaald sentimentele stijl à la Vicky Baum mij te veel. Ik gaf niettemin graag toe, dat dit een kwestie van smaak is, want deze accenten zijn door Remy ongetwijfeld bewust aangebracht, omdat ze nu eenmaal horen bij tot totaalbeeld van die kanten van een tijdperk die hij wilde belichten. En, in het door elkaar heen gebruiken van incongruente elementen is Remy nooit kinderachtig. Het is waarschijnlijk zijn vorm van gevaarlijk leven.

■