Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 31]

Het meest nobele, het meest smerige
Norman Mailers epos over de macht in het oude Egypte

Ancient Evenings door Norman Mailer Uitgever: Macmillan, 709 p., f38,65 Importeur: Van Ditmar
Aad Nuis

Het boze gerucht is dit boek vooruitgesneld. In de Amerikaanse kritieken is weinig heel gelaten van de nieuwe, lijvige roman over het oude Egypte waar Norman Mailer tien jaar aan heeft gewerkt. Een lange, saaie, pompeuze mislukking is Ancient Evenings genoemd. Bovendien heeft Mailer, zo werd gemeld, tot in het belachelijke toegegeven aan zijn preoccupatie met seks via de achteringang. Humbuggery en bumbuggery, luidt de onvertaalbare samenvatting van de bezwaren door een van de critici.

Vriendelijker tegengeluiden ontbreken weliswaar niet, maar ze klinken aarzelend of ironisch. Zo meent Anthony Burgess (in de Observer van 5 juni) dat het boek in Amerika verkeerd begrepen is, net als indertijd Gravity's Rainbow van Thomas Pynchon. Misschien blijkt Ancient Evenings over een paar jaar ook wel een groot werk te zijn, schrijft hij. Misschien zou hij ook wel bereid zijn het boek de beste reconstructie van een antieke wereld te noemen sinds Salammbô van Flaubert - als hij het zou kunnen opbrengen het voor een tweede of derde keer te lezen. Veel slagen om de arm dus bij de vergelijking met die twee heilige monsters van de moderne literatuur; zeker weet Burgess alleen dat het boek bij vlagen onleesbaar is, en dat het, of het nu al of niet een nieuwe visie op de antieke en moderne wereld biedt, in elk geval zorgt voor ‘een nieuw inzicht in de anus’. Ook Burgess, zelf niet kinderachtig, trekt zijn wenkbrauwen op over Mailers obsessie met de zonde van Sodom en de daarmee samenhangende geboeidheid door uitwerpselen. Hij besluit met een anekdote over de enige keer dat hij zijn collega heeft ontmoet. Mailer kwam op hem toe en sprak: ‘Burgess, jouw laatste boek was shit.’ ‘Ik begrijp nu pas,’ schrijft Burgess, ‘dat hij me toen een compliment maakte.’

Norman Mailer, tekening van David Levine

Zo'n kritiek is waarschijnlijk dodelijker dan gewoon afkraken. Alles wijst erop dat men deze blijkbaar onverteerbare pil van zevenhonderd dichtbedrukte bladzijden maar beter ongelezen kan laten. Of zou het, als men er na de kritiek niet meer zo veel van verwacht, toch meevallen? Wie tot dusver het werk van Mailer heeft gevolgd, vaak geërgerd, soms verveeld, maar telkens weer geboeid, doet er goed aan zich ook deze keer de kans op een eigen oordeel niet te laten afpakken. De voorkeur voor bepaalde seksuele variaties met daaraan verbonden metafysische consequenties is zo'n Mailer-lezer al bekend; in de Nederlandse literatuur zijn we trouwens, dank zij vooral Reve en zijn goddelijke Ezel, niet zo schrikkerig meer op dat gebied. En is het aantrekkelijke van Mailer niet juist dat hij steeds weer het onmogelijke probeert, en dus vaak mislukkingen aflevert die niettemin interessanter zijn dan de gladde successen van een menigte minder ambitieuze schrijvers?

Raamvertelling

Ancient Evenings toch maar ter hand genomen dus. Het boek heeft de vorm van een dubbele raamvertelling. Het buitenste raam, waarmee de roman begint en eindigt, speelt zich af in het dodenrijk. Een Egyptische jongeman, of liever diens schim of Ka, is blijkbaar zojuist gestorven en probeert zich in zijn nieuwe omstandigheden te oriënteren. Na een dooltocht door de dodenstad van Memphis krijgt hij hulp van de schim van een bazige oude man, zijn overgrootvader, die zich opwerpt als gids. De oude vertelt smerige verhalen over de ruzies en liefdes van de voornaamste Egyptische goden, neemt de jongen mee de Grote Piramide in en doet daar zijn wil met hem. Terwijl hij daarmee doende is, krijgt de jongeman een herinneringsbeeld aan een bepaalde dag uit zijn leven, toen hij zes jaar oud was. Wat er op die dag en vooral in de aansluitende nacht gebeurt is de tweede raamvertelling, die eveneens bijna het hele boek omspant en die, anders dan de eerste, ook tussentijds steeds weer opduikt.

Het is de Dag van het Varken, een dag waarop men zelfs de farao de onaangename waarheid hoort te zeggen. Het jaar is 1124 voor Chr., als ik het tenminste goed heb uitgerekend want zo staat het natuurlijk niet in de roman. Wel staat er dat we in het zevende regeringsjaar verkeren van Ramses de Negende, een zwakke vorst aan het uiteinde van het Nieuwe Rijk, de laatste bloeiperiode van het oude Egypte. De jongen gaat met zijn ouders en de overgrootvader, die dan ook nog in het land der levenden is, bij de farao op bezoek voor een intiem nachtelijk feestje. Zijn moeder, de prinses Hathfertiti, is er daarbij op uit de gemalin te worden van de ongehuwde farao en ziet er geen been in daartoe haar echtgenoot, tevens halfbroer, aan de kant te zetten waar hij zelf bij zit. De oude man naar wie de jongen vernoemd is, Menenhetet, edelman, rijkaard, generaal b.d. en arts, heeft eveneens ambitieuze plannen: hij wil vizier worden, en heeft misschien zelfs een oogje op de troon. De farao op zijn beurt zoekt steun tegen een dreigende paleisrevolutie, en is nieuwsgierig naar de geheime zaken die de oude Menenhetet hem misschien kan onthullen. Deze vertelt zijn vierdubbele levensverhaal, dat de hele nacht en het overgrote middendeel van de roman in beslag neemt.

Menenhetet is een zestiger, maar hij is ook honderdtachtig jaar oud omdat hij drie keer achter elkaar kans heeft gezien te reïncarneren met behoud van zijn geheugen. Hij deed dat door telkens op het moment van zijn dood een vrouw te bevruchten die daarmee zijn moeder werd. Ook binnen het kader van de roman is deze truc uniek: met de uitvoerig beschreven Egyptische opvattingen omtrent dood en wedergeboorte heeft hij niets te maken. Menenhetet heeft hem dan ook halverwege zijn eerste leven opgestoken van een verdwaalde Hebreeër, die hem weer van ene Mozes had, voordat die met zijn stam uit Egypteland trok: een ter-

Vervolg op pagina 33