Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 33]

Vervolg van pagina 31

loopse, maar niet onbelangrijke interventie van een andere cultuur dus.

Voor Ramses de Negende, die graag een krachtiger en beter vorst zou zijn dan hij is, en trouwens ook voor de lezer, is het eerste leven van Menenhetet het meest interessant. Toen was hij namelijk tijdgenoot en dienaar van de meest roemruchte farao van het Nieuwe Rijk, Ramses de Tweede. Diens meer dan vijfenzestigjarige regeringsperiode wordt niet gelijkmatig verteld; het blijft in hoofdzaak bij twee uitvoerige episoden, die beide bij uitstek geschikt lijken om op het spoor te komen van het geheim van succesvolle heerschappij. De eerste is de campagne tegen de Hittieten door de jonge koning zelf, die uitloopt op de bekende slag bij Kadesj in 1285. In de tweede worden de gebeurtenissen rond het vijfendertigjarig regeringsjubileum van de grote farao in 1255 beschreven, met als centraal thema de strijd tussen de drie officiële koninginnen en honderd bijkoninginnetjes over de kwestie van de opvolging, die door het buitengewoon talrijke nageslacht van de farao erg ingewikkeld is.

Menenhetet is uitstekend geschikt als ooggetuige van zowel die oorlog van de mannen als van die van de vrouwen, zo blijkt uit het verhaal. Tijdens de eerste is hij, een als gemeen soldaat begonnen volksjongen, opgeklommen tot officier en persoonlijk wagenmenner des konings. In zijn verhaal - dat alleen ten aanzien van zijn eigen heldhaftige bijrol afwijkt van de officiële annalen - is hij Ramses' meest vertrouwde raadgever, die als enige de verrassingsoverval door de vijand voorziet, vooruitgezonden wordt als verkenner en ten slotte schouder aan schouder met zijn koning de bloedige slag zelf meemaakt. Na de slag valt hij in ongenade - hij is de enige die de koning even bang heeft gezien - en wordt letterlijk de woestijn in gestuurd, ofschoon wel als militair opzichter van goudmijnen. Na vele jaren, als hij daaraan voldoende heeft overgehouden voor een nieuwe carrière als officier, komt hij terug in de stad en brengt het zelfs tot opperbevelhebber van het leger. Vervolgens wordt hij ten gunste van een prins van die functie ontheven en benoemd tot gouverneur van de koninklijke harem; later tot eerste dienaar van achtereenvolgens de belangrijkste koninginnen.

In zijn jonge jaren bereikt zijn soldateske kameraadschap met de koning een hoogtepunt als deze hem in vertrouwen de geheime plaats van zijn toekomstig graf laat zien. Op die plaats wordt hij echter tevens, te verbouwereerd voor tegenstand, door zijn vorstelijke vriend verkracht. Weliswaar wordt dat laatste voorgesteld als iets heel gebruikelijks in die tijd en die kringen, maar toch wordt het leven van Menenhetet er beslissend door bepaald. ‘Ik was niet meer van me zelf maar van Hem, en ik hield van Hem, en wist dat ik voor hem zou sterven, maar ik wist ook dat ik Hem nooit zou vergeven, niets als ik at, niet als ik dronk, niet als ik mij ontlastte. Als een pijl vloog één gedachte door mijn geest: dat was dat ik me moest wreken.’

Koningsdrama

Deze extreem gemengde gevoelens en de behoefte aan wraak leiden dertig jaar later tot een verhouding, eerst met een bijvrouw van de farao, later met de echte koningin; de verwikkelingen waar dat mee gepaard gaat zorgen voor de eerste, gewelddadige dood van Menenhetet. We zijn dan op bladzij 650; er zijn nog vijftig bladzijden over voor het tweede, derde en vierde leven van de held en voor de afwikkeling van de binnenste en buitenste raamvertelling.

Waar zijn nu de onleesbare stukken? Zitten ze in de breedgeschilderde taferelen of in de snelvertelde verbindende gedeelten? In geen van beide, als men tenminste niet gauw verveeld raakt door fraai gedetailleerde beschrijvingen van historische gebeurtenissen en situaties. De stijl is steeds helder en beeldend, met briljante uitschieters. Dat de aandacht van de lezer toch hier en daar gaat dwalen, heeft meer te maken met de compositie van het geheel dan met aanwijsbare zwakke passages. De spanningsboog die zeker een zo lange roman nodig heeft, komt onvoldoende tot stand. Het gedeelte over de campagne en de slag bij Kadesj boeit met beproefde middelen, en bevat een zo sterke climax in de seksuele en kannibalistische uitspattingen in de nacht na de slag dat de omstandig beschreven intriges en toverkunsten aan het hof er daarna bleekjes bij afsteken; het afraffelen van de vervolglevens maakt het er niet beter op.

Ook de beide ramen rond de verhalen over de grote Ramses houden de roman niet bij elkaar. Het binnenste raam, over de kleine Ramses en het Varkensfeestje, is op zich zelf heel aardig met zijn langzame onthulling van de motieven der deelnemers, maar het is te dun uitgesmeerd over de enorme brokken

[p. 34]

verhaal die het moet omvatten. Bovendien wordt het ondermijnd door de suggestie dat er in die decadente natijd toch niets werkelijk belangrijks meer gebeuren kan. De buitenste schil, schimmig in meer dan een opzicht, over de twee mannen die na hun dood in een kille piramide bivakkeren, voegt nog minder aan de samenhang toe. In het begin zorgt die schil naast wetenswaardigheden over de Egyptische mythologie en dodendienst voornamelijk voor verwarring en uitstel van het eigenlijke verhaal. Aan het eind wordt er ineens een blik in de toekomst geworpen, niet die van nu, maar van duizend jaar na dato, naar de Romeinse tijd dus. Dat is alleen te verklaren als overblijfsel van een voorstadium van het boek, waarin het volgens interviews de bedoeling is geweest zo om de duizend jaar een reïncarnatie te laten plaatsvinden. Nu hangt het er zinloos bij, zoals het hele buitenraam op mij de indruk maakt van een bouwsteiger die niet is weggehaald.

Dubbelgezicht

Dit zijn bezwaren van oppervlakkige, verhaaltechnische aard. Een ander bezwaar, ernstiger maar ook meer subjectief en dus aanvechtbaar, betreft de consistentie en de overtuigingskracht van de visie die aan het boek ten grondslag ligt. Het gaat om een evocatie van de macht, of liever van de heerschappij, in absolute vorm, met het dubbelgezicht van brute dominantie en liefde. De nobelste en de meest smerige elementen liggen vlak naast elkaar, en kunnen in Mailers visie op mensen en samenlevingen ook niet zonder elkaar bestaan. Dat is de kern van het drama, en het is het bijzondere van deze schrijver dat hij er telkens weer een bloedernstig koningsdrama van maakt, zonder de ironiserende en kleinerende knipoogjes van bij voorbeeld een wandelganger van de macht als Gore Vidal. Maar overtuigt hij ook? Mij niet helemaal. Het lijkt of de Egyptische oudheid hem een overrijke voedingsbodem biedt, waarin de dubbel- en diepzinnigheden naar Mailers trant al te zeer voor het opscheppen liggen. Bovendien is Mailer wezenlijk geboeid geraakt door die cultuur, en probeert hij die zo gedetailleerd en authentiek mogelijk weer te geven. Dat alles leidt af van de centrale conceptie, en overwoekert die met fantasieën die misschien historisch verantwoord zijn en die zeker wortelen in de bijzondere geestesgesteldheid van de schrijver, maar die ten aanzien van die conceptie vrijblijvend en irrelevant zijn.

Ondanks zulke bezwaren vind ik het betreurenswaardig dat iemand die met zoveel inzet iets zo moeilijks onderneemt als Mailer doet en daarin niet helemaal slaagt, zoveel luider wordt uitgejoeld dan wie zich veilig op de vlakte van zijn beperkingen houdt. De roman mag dan niet gaaf zijn naar compositie en conceptie, de brokstukken zijn imposant genoeg. Menenhetet, de vierdubbelovergehaalde self-made man die het boek domineert, is in heel zijn markante ingewikkeldheid een indrukwekkend romanpersonage. De gruwelijke glorie van de slachting bij Kadesj is een duister hoogtepunt van Mailers proza, niet zozeer door de beeldende beschrijving van het eigenlijke hakwerk, maar door het weergeven van de emoties die ermee gepaard gaan in al hun barbaarse rauwheid. Er zijn ook korte beschrijvingen van grote schoonheid, zoals die van de havenstad Tyrus, of van de manier waarop arme dorpelingen leven met de Nijl. Van de centrale conceptie en haar uitwerking in een menigte verwante tegenstellingen blijft voldoende stof tot nadenken over. Ik ben blij dat ik het boek toch ben gaan lezen.

■