Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 29]

Camperts ernst
Een hechte en veelzijdige vernieuwing in Scènes in Hotel Morandi

Scènes in Hotel Morandi door Remco Campert Uitgever: De Bezige Bij, 37 p., f17,50
Rob Schouten

Remco Campert heeft zijn grootste succes ongetwijfeld geboekt als schrijver van leuke, ontspannende verhalen voor intellectuelen op vakantie, over mensen die het ook allemaal niet zo weten en maar wat aanklooien (recentelijk nog in De Harm en Miepje Kurk Story). Toch vermoed ik dat hij eerder als dichter dan als prozaschrijver de geschiedenis in zal gaan. Per slot van rekening heeft hij de poëzie van Vijftig (om die oude maar nog steeds niet verzopen koe maar eens van stal te halen) in voor iedereen verstaanbaar Nederlands vertaald. Wel hier en daar de barokke beeldspraak meegenomen maar nooit de autonomie van het gedicht. Altijd sloeg hij het leven wel met een ironische of melancholieke glimlach gade.

Een voorbeeld van die versmelting tussen hevige plastiek en verstaanbaarheid is bij voorbeeld het gedicht ‘Huis’ uit de bundel Bij hoog en bij laag uit 1959:

De deuren gaan dicht.
Een windvlaag van onheil
steekt op rond het huis.
De zon sterft en rot weg.

De geweldige vogel van de storm
slaat zijn zwarte vleugels uit.

Ons onherroepelijk lichaam
van liefde voor de geur
van elkaars woorden en daden
blijft onaantastbaar.

Met zulke poëzie heeft hij ongetwijfeld duizenden pubers aan het werk gezet en zijn stem is nog hoorbaar in schoolkranten en Candlelight. Intussen schreef hij ook nog wel betere poëzie dan dit in onze ogen waardeloze levenslied. Zijn sterkste werk is tegelijkertijd het minst Vijftigerachtige, dat waarin hij op losse praattoon een aangename afstand tot het leven bewaart in onverzwaarde taal met woorden als ‘trouwens’, ‘laatst nog’ en ‘een of ander’. Ook durfde hij wel eens een vers ‘lullig gedicht’ te noemen. Wie de verzameling Alle bundels gedichten uit 1976 leest, krijgt bij elkaar de indruk van ‘eeuwige jeugd’. Campert grossierde in een type vlotheid dat mij op den duur wat belegen begon voor te komen.

Remco Campert, foto Jan van der Weerd

De laatste jaren hebben we van Camperts poëzie op papier weinig meer vernomen. Je kreeg de indruk dat hij even een pauze inlaste. Die indruk wordt nu bevestigd door de bundel Scènes in Hotel Morandi, waarom een wikkeltje ‘Nieuwe gedichten’ zit. Dus mogen we iets nieuws verwachten. En Campert komt inderdaad met iets nieuws. Iets dat soberder is geworden, minder met ironie en understatement gekruid, en dat hier en daar naar het abstracte zweemt. Het eerste gedicht uit de bundel is op slag een van zijn allerbeste:

Pluksgewijs

Het gras komt pluksgewijs op
daar waar vorig jaar vuur grond kaal maakte

in onwennige samenwerking
stuwen lichaam en het brein daarin vervat

op papier een spriet van een woord

snikkend om lucht

voort

meteen al doend
alsof het er altijd al was

Vertoeven

Het is een ongewoon serieus, absoluut onanekdotisch gedicht over Camperts nieuwe poëzie. Je zou het een Phoenix-vers kunnen noemen. Uit de verschroeide poëziegrond steken hier en daar weer plukjes en sprietjes woorden op, die zich koste wat het kost willen handhaven. Het gedicht is dan automatisch ook een verslag van zich zelf zonder dat het irritant poëticaal wordt: het sprietje is immers poëzie geworden, blijkens het bestaan van dit gedicht. In de laatste regels beziet Campert zijn produkt nog wel met enig wantrouwen, is het allemaal geen much ado about nothing?

Juist om die laatste regels vind ik ‘Pluksgewijs’ een sympathieke verbeelding van zelftwijfel. Het is wel een ironisch gedicht maar die ironie zit diep onder de grond en dat is precies het nieuwe eraan en daarom staat het zo terecht aan het begin van deze Scènes uit Hotel Morandi. Het al te jolige van veel vroegere gedichten is in Camperts nieuweling verdwenen. ‘Het kost me steeds minder moeite / om te zeggen wat ik meen’ vat de dichter oprecht zijn nieuwe oprechtheid samen. Wijze van spreken en wát hij wil zeggen zijn hier perfect op elkaar afgestemd.

Hotel Morandi, ik lees het maar als ware het Latijn en in de geest van ‘ars scribendi’: het hotel van het vertoeven, met een (laatklassieke, nou ja) bijsmaak van het hotel waarin je móét vertoeven. Dat hotel is dus het leven en over het leven gaat deze bundel.

In een van de gedichten uit de mooie cyclus ‘Brief die is blijven liggen’ blikt Campert vertederd terug op een ‘onbrandbaar moment’. Voor de lezer is dat moment wellicht niet zo beladen met sentiment als voor de beschrijver ervan, een meisje dat met ‘angstige opmaak / grootogig de trap op kwam van het theater’. Hij eindigt dan met ‘mooie generatie / vol van in de tijd verzonken gelijk’. Dit is natuurlijk in eerste instantie een melancholieke opmerking over de dagen van weleer. Maar, en dat valt me in Camperts poëzie eigenlijk voor het eerst op, zijn woorden gaan twee kanten uit: het ‘verzonken gelijk’ kan een gelijk zijn dat nog altijd geldt maar

[p. 30]

nu verzonken is, het kan ook het gelijk van toen zijn dat niet meer op te halen valt. Of de dichter het ook zo bedoelt, weet ik niet, en het kan me ook niet schelen: het gaat om het effect. Een schijnbaar achteloos woord krijgt een flinke lading van ‘iedere tijd heeft zijn gelijk’, tot zelfs ‘iedere tijd lijkt op zich zelf’. Dat houdt een duchtige relativering in van alles wat definitief lijkt te worden, die je op zijn krachtigst terugleest in de slotregel van de bundel: ‘de tijd duurt één mens lang’. Wat Campert eertijds met veel understatement wenste uit te drukken verleent hij nu waardigheid door er in volle ernst over te praten.

Het onherroepelijk voortgaan van de tijd en de daaruit voortvloeiende ijdelheid aller dingen is een uitgesproken thema in Hotel Morandi. Een, alweer, slotregel met die Vanitas-strekking luidt: ‘wind die wegwaait / vlam die verbrandt’. Dat kun je best een banaal besluit vinden, maar toch wordt er mijns inziens subtiel gebruik gemaakt van de zowel transitieve als intransitieve betekenis van wegwaaien en verbranden. In het ene geval waait de wind en verbrandt de vlam de tijd weg, in het andere geval waait de wind en verbrandt de vlam zelf weg. Beide betekenissen spelen mee. Alles is ijdelheid, ook de ijdelheid zelf. Zo kom je (min maal min is plus) ten slotte toch weer uit op enige zin van het leven, die in een andere regel wordt aangestipt: ‘ik ga nog even mee / ondanks dat rare waaien om mij heen’.

Genoeg afwisseling overigens in het leven van Hotel Morandi. Zo staat er een gedicht in dat qua observatie en concentratie aan het werk van Faverey doet denken: ‘Vazen verschuivend / van nauwelijks blauw / tot schier wit // schimmen van mijn blik /op jouw gezicht // ochtendlicht / gepraat op straat // wereld die overgaat’ maar even verder kom je weer een unverfroren Vijftigersrelict tegen. Campert trapt dan tegen kunsthistorici aan en noemt ze ‘angsthazen gestrikt / in een opvatting met pensioen’. Hij moet kennelijk niets hebben van alles wat naar starheid riekt; alles verschuift immers, lichtval evengoed als kunstopvattingen. De verschillende toonzettingen van zijn nieuwe gedichten hebben ook dat flexibele: ‘Verbrijzel stijl / heb de gruzelementen lief.’

Hoewel de bundel dus doordrenkt is van hetzelfde levensgevoel, staat ieder gedicht op zich zelf. Een van de geestigste, en het meest in de lijn van de oude Campert is het eerste gedicht uit ‘Brief die is blijven liggen’:

‘Je komt dus niet, er is iets
waardoor je niet komen kunt

ik neem aan er is een diertje dood
het behoeft begraving

of de hak van je pump
zit vast in de plank

het struikgewas is te hoog gegroeid
het vuilnis opgestapeld

hoe ook de knappe telegrambesteller
boerenzoon met werk bij het rijk

zwoegt en ploetert
hij komt er niet doorheen

met zijn ijlboodschap:
dring aan op aanwezigheid

ben je het dak op gevlucht?
lees je een boek in een kast?’

De laaste drie gedichten gaan over de Tweede Wereldoorlog. ‘Kind van Goebbels’ is een verbeelding van het naïeve verlangen naar krijg en geweld, dat ieder kind bezielt. Het laaste gedicht ‘Januari 1943’ levert daarop commentaar. Het gaat over Camperts verwerking van de dood van zijn vader, Jan Campert. Zorgvuldig wankelt het boven de afgrond van kitsch en sentimentaliteit. Welke dichter durft zo'n smartlap aan: ‘De Duitser had per kaart gemeld / mijn vader hij was dood // in Neuengamme, bitter oord / daar hadden ze hem vermoord’. Opnieuw een bewijs van Camperts uitgebalanceerde, nogal van durf getuigende taalgebruik, omdat hier nog de reactie van het kind wordt vormgegeven dat niet in staat is het slechte nieuws in andere dan Lou Bandy-achtige proporties te zien, ‘eerst later voelde ik de pijn / die niet meer overging’. Ook dat is op zich zelf een triviale regel, maar eerlijk en kwetsbaar, wat soms geoorloofd is.

Scènes uit Hotel Morandi is een hoogtepunt in Camperts werk om de verschillende en afwisselende ensceneringen van steeds hetzelfde leven waarin wij noodgedwongen verblijven. Het is het hechtste en tegelijkertijd het veelzijdigste werk dat Campert schreef. Hoeden af, een oudere schrijver heeft zich vernieuwd!

■