Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 24]

Een held van onze tijd
Het laatste boek van Andrej Amalrik

Dagboek van een provocateur door Andrej Amalrik Met een inleiding van Karel van het Reve Uitgever: Veen, f49,50
Bart Tromp

Wij weten niet precies waarom Andrej Amalrik een ‘dissident’ werd; wel hoe. Als student in de geschiedenis schreef hij zijn doctoraalscriptie over de invloed van Noorse handelslui op de vroege ontwikkeling van Rusland. Zijn hoogleraren vonden het werkstuk briljant. Maar de conclusie ervan was politiek onaanvaardbaar. Ruslands beschaving mag uit niets anders verklaard worden dan Slavische invloeden. Wanneer Amalrik zijn conclusie nu zou weglaten, dan was er niets aan de hand en kon hij nog steeds met ere afstuderen.

Amalrik weigerde en werd van de universtiteit gestuurd. Via de Deense ambassade probeerde hij zijn werkstuk te doen toekomen aan een specialist op dit terrein in Kopenhagen - hij vertrouwde de Russische PTT de verzending niet toe. De Deense ambassade gaf de scriptie echter door aan het Sovjetrussische ministerie van Buitenlandse Zaken, dat op zijn beurt de KGB (geheime politie) op de hoogte bracht.

Zo begon Amalrik zijn loopbaan als uitgestotene. In deze openingsscène zijn alle ingrediënten uit zijn latere leven in de Sovjetunie al aanwezig: het compromisloze kiezen voor de waarheid, of liever gezegd: voor de vrijheid daarnaar te zoeken; een totalitair regime dat zich door historisch onderzoek naar de negende eeuw beledigd en bedreigd voelt; de onbezonnen lafheid van westerse instanties ten opzichte van Sovjetrussische autoriteiten; en de alomtegenwoordigheid van ‘onze glorieuze organen’ (Zoals de geheime politie in het Moskouderwaals heet).

Als weggestuurd student leefde Amalrik van deeltijd-baantjes. Zodat hij zijn vader (die in het kamp had gezeten en gedeeltelijk verlamd was) kon verzorgen. Daarnaast schreef hij en verzamelde het soort kunst dat Chroesjtsjov ‘hondestront’ noemde. In de Sovjetunie bestaat geen werkloosheid. Wie geen vaste baan heeft, wordt als ‘parasiet’ veroordeeld en verbannen: het thema van Amalriks eerste boek, Niet begeerde reis naar Siberië. Terug uit Siberië werd Amalrik een van de centrale figuren in de ‘dissidenten’ beweging van de jaren zestig, die ontstond toen duidelijk werd dat de door Chroesjtsjov begonnen destalinisering niet alleen veel te vroeg was stopgezet, maar onder Breznjev weer werd teruggedraaid.

Andrej Amalrik, tekening van Siegfried Woldhek

In Dagboek van een provocateur geeft Amalrik een indringend beeld van de laatste tien jaar die hij in de Sovjetunie doorbracht: 1966-1976. Van de dissidenten beweging was Amalrik een van de meest markante vertegenwoordigers. Tegelijkertijd is het eigenlijk oniuist om hem een ‘lid’ van de beweging te noemen: hij was in feite een beweging op zich zelf. Ook de term ‘dissident’ is niet erg gelukkig. Ze is eigenlijk alleen maar aanvaardbaar als men de analyse accepteert die Kolakowski heeft gegeven van de sovjet-ideologie na de dood van Lenin. Volgens Kolakovski bestond het verschil tussen Lenin en Stalin niet uit het feit dat de een een geheel andere politiek volgde dan de ander. Het verschil was dat Lenin de dingen bij hun naam noemde en dat Stalin dat stelselmatig niet deed, en de dingen precies tegenovergestelde betekenis gaf. De onderdrukkng door de communisten van de persvrijheid, bij voorbeeld, werd door Lenin niet alleen zo genoemd, maar ook toegejuicht. Onder Stalin en zijn opvolgers heet het echter dat deze onderdrukking - waarvan het noemen, zoals Amalrik zou merken, alleen al goed is voor een veroordeling wegens het belasteren van de Sovjetunie - juist de échte persvrijheid is. Het kenmerkende van de ‘dissidenten’ is nu dat ze zich steeds beroepen op de officiële principes van de CPSU en de USSR, en aldus de hypocrisie van de autoriteiten aan de kaak stellen. Zij zouden dus eerder ‘loyalisten’ genoemd moeten worden, zoals de voormalige ‘loyalisten’ van het CDA in werkelijkheid dissidenten waren (of wilden zijn).

Radio Moskou

De geestelijke basis van de dissidentenbeweging is volgens Amalrik de negentiende-eeuwse Russische literatuur, met het hoofdthema van de individuele mens die tegenover het systeem staat. Hun held was Martin Luther King - die zich door Gandhi had laten inspireren, terwijl die zich weer beriep op Tolstoj. Een van de belangrijkste ongeschreven wetten van de Sovjet-unie is de overeenkomst tussen kat en muis, de muis die geen drukte gaat maken als de kat hem begint op te eten. Wat de autoriteiten razend maakte was dat de dissidenten deze wet aan hun laars gingen lappen. Want, zo legt Amalrik uit, de idee van het recht als een contract tussen staat en burgers is in Rusland altijd zeer zwak ontwikkeld gebleven. Wetten zijn er voor de overheid; en achter de eis dat die overheid zich aan zijn eigen wetten houdt doemt het gevaarlijke idee van de rechtsstaat op. Als bij een van de eerste dissidentenprocessen - dat tegen Galanskov - het opgetrommelde publiek van geheime agenten in de rechtszaal de beklaagde met geschreeuw en interrupties het spreken onmogelijk maakt, dan grijpt de rechter in het geheel niet in, met het argument: jullie dissidenten willen zo graag vrijheid van meningsuiting? Hier dan.

Als Amalrik later met vrienden naar de BBC zit te luisteren, hoe hun eerste oproep ‘aan het wereldpubliek’ (over het proces tegen Galanskov) de ether in gaat, herinnert de scène hun aan een officieel schilderij dat allen uit hun jeugd kenden: Achter de fascistische linies luisteren leden van de jonge garde naar Radio Moskou. Na de publikatie van zijn beroemde essay Haalt de Sovjetunie 1984 begint voor

[p. 25]

Amalrik een eindeloos gevecht met de autoriteiten. Het feit dat hij niet onmiddellijk gevangen wordt genomen is voor velen overigens al genoeg om te vermoeden dat hij in werkelijkheid bij de KGB behoort. Maar de echte terreur uit de tijd van Stalin is voorbij, wat Amalrik zijn achtervolgers in grote woede voor de voeten gooit als ze bij de zoveelste reeks chicanes het geld dat hij met zijn boek heeft verdiend weigeren naar hem te laten overmaken. ‘Zover is het dus met dit land gekomen! Onder Stalin was ik allang doodgeschoten. Zijn opvolgers durven alleen maar mijn geld te stelen.’ Als de procurator weigert een klacht van hem in ontvangst te nemen over de onwettige wijze waarop de KGB hem lastig valt, en zelfs in grote razernij ontsteekt, klaagt Amalrik hem aan bij de Partij, omdat ‘stampvoeten en schuimbekken de waardigheid van een communist en procurator verlagen’. Bij al deze kafkaëske gevechten voelt Amalrik zich soms in het voordeel: de KGB kent de wet vaak niet, en dat kan dan uitgespeeld worden tegen rechterlijke of partij-instanties. Hij weet echter dat hij op den duur zal verliezen. Het betrekkelijk liberale klimaat van deze jaren heeft namelijk alles te maken met de aanhoudende machtsstrijd in het Kremlin. Telkens als Breznjev wint, worden de touwtjes aangetrokken. Zijn uitbarstingen tegen de autoriteiten zijn berekening: Amalrik hoopt zo een lichtere straf te krijgen. Naarmate hij ze meer beledigt, zo redeneert hij, zullen ze eerder geneigd zijn om hem als een onbelangrijk mannetje aan te klagen en te veroordelen.

Een schop

Met zijn vrouw koopt hij een huisje op het platteland - zijn éénkamerwoning in Moskou, voor de helft bezet door een vleugel waarop hij noch zijn vrouw konden spelen was toen al legendarisch - maar als het net zich onmiskenbaar begint te sluiten, maken ze een reis om nog zoveel mogelijk van hun geliefde Rusland te zien. Amalrik blijkt dan niet alleen een moedige en intelligente stijfkop, een oorspronkelijk denker, maar ook een goed waarnemer. De apathie op het Russische platteland heeft hij samengevat in dit beeld van een bezoek aan een tractorbestuurder in het dorp waar hun huisje stond: een varkentje dat onder de televisie aan het schijten is, vlak naast een enorm gat in de vloer dat niet gerepareerd wordt, omdat men over een paar jaar toch weer verhuist. Even scherp is zijn verslag van het bezoek aan Estland: ‘In het centrum van Tallin zagen we een kat die rustig op de stoep een vis die in een krant was verpakt geweest zat op te eten - een tafereel dat in Rusland onmogelijk is. Daar zou die kat allang een schop van een burger gekregen hebben.’ Dan volgt de onontkoombare arrestatie. Amalrik is op dat moment net bezig Secret Diplomatic History of the 18th Century van Karl Marx te lezen, een weinig pro-Russisch pamflet, zoals de lezers van het kerstnummer van VN 1982 weten. De aanklager, Sidorov, houdt hem dan ook voor: ‘Marx schreef heel onvoorzichtig óók dat soort stukken die onder artikel 70 vallen (anti-sovjetpropaganda).’ Meer in het algemeen legde hij uit: ‘Vanwege de kapitalistische omsingeling moeten mensen achter de tralies worden gezet, Andrei Alekseyevich.’

Bij het proces weigert Amalrik zich te verdedigen, omdat hij de staat het recht ontzegt om mensen te vervolgen vanwege hun opvattingen, of deze nu waar zijn of onwaar. Spoedig marcheert hij bij het luchten op de maten van de speciaal voor de MVD (binnenlandse veiligheidsdienst) gecomponeerde mars van Sjostakovich - een andere tragedie. Hij wordt veroordeeld tot drie jaar streng werkkamp. Het is kenmerkend voor Amalrik dat hij vervolgens nog eens haarfijn uiteenzet waarom ook binnen de termen van de sovjetwet de bewijsvoering van zijn proces in het geheel niet sluit.

Zijn eerste dagen in het kamp vielen samen met het proces tegen Angela Davis in de Verenigde Staten. Dit werd in de Sovjetunie uitgebreid belicht, als een soort kapitalistische tegenhanger van de eigen vervolging van dissidenten. In het kamp viel dat anders. Criminelen zowel als politiek veroordeelden daar waren woedend dat een mogelijke medeplichtige in een moordzaak als heldin gevierd werd. Haar vrijspraak was heel pijnlijk voor de sovjetautoriteiten. Toen Amalrik zijn kampcommandant vroeg waarom Angela Davis onder de ‘onmenselijke condities’ van haar gevangenschap een complete televisieploeg mocht ontvangen, terwijl hij onder het ‘menselijke regime’ van de Sovjetunie niet eens bezoek van zijn eigen vrouw mocht hebben, antwoordde de kampcommandant: ‘Omdat zij kapitalisme hebben, en wij socialisme.’ Misschien is daarmee inderdaad wel alles gezegd.

De drie jaar streng werkkamp moet Amalrik doorbrengen in Kolyma, in het uiterste Noord-Oosten van Siberië. Hier lagen in Stalins tijd de echte uitroeiingskampen, onvergetelijk beschreven door Varlam Sjalamov. In de jaren zeventig was het kampregime niet meer op de snelle dood van de gevangenen ingericht. Niettemin is het verhaal dat Amalrik vertelt van deze kampjaren een verhaal van onmenselijkheid en troosteloosheid. Maar het regime slaagt er niet in hem te breken - al sterft hij bijna aan meningitis. Als het moet, slaat hij zijn cipiers met citaten van Stalin om de oren, en als hij te horen krijgt dat hij niet hard genoeg werkt, houdt hij de kampleiding het woord van Marx voor dat slavenarbeid nu eenmaal niet produktief is.

Job de Uyl

Dan komt de klap. Aan het eind van zijn drie jaar gevangenschap wordt Amalrik opnieuw in staat van beschuldiging gesteld: wegens het belasteren van het sovjet-systeem in de gevangenis. Hij zou hebben betoogd dat er in de Sovjet-unie geen vrije meningsuiting bestaat, maar wel armoede en dictatuur. Hier geeft Amalrik verslag van zijn wanhoop, en van een verandering, naar hij zelf meent, van tactiek: hij zal niet meer principieel de legitimiteit van zijn vervolgers afwijzen, maar als een judoka met ze meebuigen. Het helpt niets: hij wordt weer tot drie jaar veroordeeld. Uit zijn verhaal komt naar voren hoezeer hij zich vernederd voelt door zijn vergeefse concessies. Hij gaat in hongerstaking. Een compromis wordt overeengekomen: zijn hongerstaking - die blijkbaar toch als pijnlijk door de autoriteiten wordt ervaren - zal hij opgeven, en enkele passages uit Haalt de Sovjetunie 1984 als feitelijk niet juist herroepen, waarna zijn straf zal worden beëindigd. De KGB houdt zich niet aan de af-

[p. 26]

spraak: als Amalrik zijn hongerstaking van 117 dagen - waarvan hij er 70 gedwongen werd gevoed - eindigt, wordt zijn straf omgezet in verbanning naar Magadan, de hoofdstad van Kolyma. Zijn tanden beginnen uit te vallen - het gebruikelijke gevolg van het klimaat in Kolyma, en zijn nu overgekomen vrouw dreigt kaal te worden.

In 1975 heeft hij zijn tijd uitgediend. Als hij en zijn vrouw terugkeren naar hun huis op het platteland, blijken daarvan alleen nog de muren overeind te staan. De rest is zorgvuldig in puin geslagen.

Als vrij man beseft Amalrik dat alleen uitwijzing hem zal kunnen redden. Na de afsluiting van de akkoorden van Helsinki begint de vervolging van de dissidenten pas goed. Amalrik wijdt bittere passages aan de ‘ontspannings’politiek van Brandt, Kissinger en Nixon. Van deze idealistische, respectievelijk cynische staatslieden hadden hij en zijn medestanders verwacht dat ze de leiders van de Sovjetunie op z'n minst tot duidelijke tegenprestaties zouden hebben gebracht. Tenslotte is ‘democratisering van de Sovjetunie de enige werkelijke garantie voor de veiligheid van het Westen.’ Maar steeds weer blijkt dat de westerse politici geen lor geven om de mensenrechten van de Russen, over wie Amalrik schrijft: ‘Ik beschouw ze niet als een hopeloos volk voor wie slavernij de natuurlijke wijze van bestaan is.’ Steeds weer, zo noteert Amalrik, nemen de sovjetautoriteiten een afwachtende houding aan - hier als ‘liberalisering’ gekenschetst - zolang het nog niet duidelijk is of het Westen afspraken als over bij voorbeeld de ‘derde mand’ (mensenrechten) in de Akkoorden van Helsinki serieus zal nemen. Blijkt, dat het niets doet als het Kremlin ze niet eerbiedigt, dan wordt de onderdrukking pas goed verhevigd. Almarik kan de Sovjetunie alleen maar uit als hij van buiten wordt uitgenodigd. Hij schrijft brieven aan president Ford (die niet antwoordt) en ‘Job den Uyl’. (Zijn vriendschap met de toenmalige correspondent van Het Parool in Moskou, Karel van het Reve, resulteert onder meer in post uit Nederland waarin hij tegen de laatste gewaarschuwd wordt: deze heeft immers een broer die ‘Lang leve het kapitalisme’ heeft geschreven. Men kan zich Amalriks verbijstering indenken.)

Nu volgt een fraaie anekdote, aan de zeggingskracht waarvan niets wordt afgedaan door het feit dat Amalrik het verhaal uit de tweede hand opschrijft. Bij de conferentie in Helsinki vraagt Den Uyl Breznjev om een gesprek van tien minuten, over de mogelijkheid Amalrik naar Nederland te laten komen. Breznjev zegt dat dat geen zin heeft, dat hij oud is, en moe. Uiteindelijk belooft hij Den Uyl in de pauze van de zitting van de volgende dag te ontmoeten. De volgende dag blijkt dat in een pauze op de agenda niet is voorzien. Den Uyl verzoekt de voorzitter een pauze in te lassen. Breznjev zegt: nergens voor nodig, we hebben gisteren al gepraat. Den Uyl laat zich zo niet afschepen en begint over Amalrik te praten. Breznjev trekt grimassen. Op dat moment komt Gromyko tussenbeide. Op vriendelijke wijze vertelt hij Den Uyl dat hij op de hoogte is van deze zaak, weet dat Nederland er belang aan hecht, en dat hij persoonlijk op de afwikkeling zal toezien. Een razende Breznjev riep Gromyko toen weg.

Na een eindeloze reeks nieuwe moeilijkheden kunnen Amalrik en zijn vrouw eind 1976 in het vliegtuig naar Amsterdam stappen. Niet van harte. In het toestel begint hij zwijgend te huilen. ‘Kan het werkelijk zo zijn dat we nooit meer terugkeren?’

De eerste groep Russische staatsburgers die op de naleving van de akkoorden van Helsinki wilde letten, was, toen Amalrik dit voor liefhebbers van vrede en veiligheid zo onmisbare boek schreef, al achter de tralies verdwenen. Maar het bitterste aan dit boek is dat de auteur ervan al tweeëneenhalfjaar geleden gestorven is, bij een auto-ongeluk in de buurt van Madrid, op weg om op een conferentie te getuigen over de naleving van de akkoorden van Helsinki, hoeksteen van de ontspanningspolitiek van de laren zeventig.

■