Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 17]

As Patricia and Fjodor do it
Een ego-document van een thrillerschrijfster

Plotting and Writing Suspense Fiction door Patricia Highsmith Uitgever: Poplar Press, London 145 p., f25,25
R. Ferdinandusse

Voor de onervaren jonge schrijver en voor iedereen die rondloopt met de gedachte een mooie misdaadroman te schrijven is er nu een handleiding van niemand minder dan Patricia Highsmith. Het boekje heet: Plotting and Writing Suspense Fiction. Dat is al een onhandig begrip in onze taal. Suspense is spanning, en elk verhaal met een begin, midden en eind heeft spanning. Patricia Highsmith bedoelt het uiteraard in de zin van de Angelsaksische uitgeverswereld: verhalen met dreiging van gevaar en gewelddadige actie en met het gevaar en de gewelddadige actie zelf. Een tweede eis die aan suspense fiction wordt gesteld is dat het verhaal leesbaar en onderhoudend is, en bovendien oppervlakkig, in de zin dat filosofische inzichten en lange uitweidingen zonder actie er niet in thuishoren. Maar, zegt Patricia Highsmith, het mooie van het suspense-genre is dat je er best diepe gedachten en gedeelten zonder fysieke actie in kwijt kunt, als je het maar goed doet, want de structuur van zo'n verhaal is levendig en ijzersterk. Schuld en boete is daar een prachtig voorbeeld van. De meeste van Dostojevski's boeken zouden, aldus Highsmith, als ze vandaag de dag geschreven zouden worden, door zijn uitgever als suspense-fiction op de markt gebracht worden. Al zou hem, vanwege de hoge druk- en papierkosten, wel gevraagd worden flink te schrappen.

Zoals men ze zelden ziet: architecten. De foto werd gemaakt in 1931 en stelt de architecten voor in de gedaante van het gebouw dat ze ontworpen hebben in New York. Ze waren onderdeel van het ballet ‘The Skyline of New York, opgevoerd tijdens het Beaux Arts Ball in het Astor Hotel. In het midden staat William Van Alen, ontwerper van het Chrysler Building. De foto komt uit de zojuist verschenen paperback-editie-groot-formaat van ‘The Skyscraper’, Paul Goldbergers geschiedenis van de wolkenkrabbers in Amerika. (Uitgegeven door Alfred A. Knopf, 180 p., f41,50, importeur Van Ditmar)

Dat is een interessante opvatting. Patricia Highsmith ontvouwt haar op pagina drie, en maakt daarmee duidelijk dat de titel van het boekje eigenlijk zou moeten luiden: Plotting and Writing Suspense Fiction as Patricia Highsmith and Fjodor M. Dostojewski Do It.

Een boek of een verhaal begint met een idee. De ideeën van Highsmith zijn anders dan van de meeste misdaadauteurs. Ze schrijft geen boeken waarin de wetsdienaren moeten winnen, ze houdt niet van de gewone thrillerhelden die weliswaar de goede zaak doen zegevieren, maar ondertussen tamelijk rauw met mensen omgaan en hun spanning op vrouwen mogen afreageren. Het spannende voor haar zit in de geest van degeen die criminele dingen doet of bedenkt. (Meestal zijn dat mannen, in de hij-vorm beschreven. Vrouwen durven niet zoveel als mannen, en zijn ook niet zo actief. Dat is misschien niet waar, zegt ze erbij, maar zo voelt ze het.) Zo ontstond het boek A Suspension of Mercy omdat ze geïntrigeerd raakte door de vraag of een opgerold tapijt een goed vervoermiddel voor een lijk was. Ze ging ervan uit dat het ongetwijfeld al eens gedaan zou zijn, maar dat er toch een manier moest zijn om van dat gegeven een leuk verhaal te maken.

Veel van die ideeën komen uit haar eigen gevoelswereld: ‘Ik begrijp mensen die lawaai maken niet; en daarom ben ik bang voor dat soort mensen, en omdat ik bang voor ze ben haat ik ze.’ Die angst maakte ze mee toen opgeschoten jongens na een verhuizing haar nog lege huis binnendrongen en er met veel lawaai rondliepen. Maanden later bedacht ze een man, een architect, die eenzelfde haat opvat tegen een groep voetballende jongens op het plein onder zijn raam, en zijn haat groeit zo dat hij op een keer, ongezien, een baksteen over de rand van het dak op het hoofd van zo'n jongen laat vallen. (Omgekeerd gaan de jongens niet naar de politie, zij nemen in een soort guerrilla-acties wraak op de architect.) Het uitgangspunt van zo'n verhaal, zowel voor schrijver als lezer, is dat iemand zich in kan leven in de gevoelswereld van een lawaaihater. Dat valt niet mee in een wereld waarin stilte al bijna verdoemd is en de mens als een zombie door de decibellen stapt met zijn eigen koptelefoon vol muziek op. En valt in een stad waarin 's nachts ongehinderd cafés van hun terrasstoelen beroofd worden of waar in bestelwagens fietsen van de straat worden gehaald die eenzame man nog op die met zijn lijk in een tapijt op de schouder over de gracht wandelt? Al dat soort argumenten voor en tegen haar boeken gaan even hard op voor de handleiding van Patricia Highsmith.

Editors

Haar wenken voor het schrijven zijn ook zeer persoonlijk. Als je stukloopt bij het schrijven, kun je het best iets anders gaan doen, want als je geest ermee bezig blijft, komt de oplossing vanzelf. Als voorbeeld noemt ze Archimedes die Eureka! riep toen hij in het bad en niet achter zijn bureau zat - een voorbeeld waar mijn vroegere natuurkundeleraar het niet mee eens zou zijn. Patricia's geest blijft ook doorwerken als ze slaapt en daarom beveelt ze ook af en toe een kwartiertje uiltje knappen aan.

Prachtig wordt het weer als ze over haar werk en haar ervaringen met editors (redacteuren van uitgeverijen, in Amerika en Engeland machtige lieden) schrijft. Zowel The Glass Cell als Two Faces of January werden in eerste instantie door haar editor geweigerd als te saai en te lang. Beide herschreef ze, Two Faces zelfs met een geheel nieuwe plot. Uiteindelijk werden die herziene versies door een andere uitgever geaccepteerd, maar pas nadat ze in beide ruim veertig pagina's had geschrapt. Plotting and Writing krijgt dan ineens de betekenis van Ploeteren en Schrijven. A Game for

[p. 18]

the Living noemt ze haar vervelendste boek, omdat ze door de editor gedwongen werd veel aandacht aan de puzzel in de plot geven. Ze waarschuwt de beginnende schrijver ook: wees aardig voor de politie en de politieprocedures, want editors letten daarop. Voor haar Franse uitgever moest ze een hele scène van This Sweet Sickness overmaken omdat ze de politie als te dom had voorgesteld. Met editors en uitgevers moet je leren leven, zo luidt haar raad. Boos weglopen of iemand anders zoeken heeft geen zin: er zijn moeilijker en belangrijker manieren waarop de schrijver zijn trots kan tonen. Ik vind het een dappere uitspraak in het licht van de reden waarom haar eerste uitgever Two Faces of January weigerde: ‘Een boek kan één, desnoods twee neuroten bevatten, maar geen drie, die dan ook nog de voornaamste personages zijn.’ Patricia Highsmiths Plotting and Writing is geen handleiding, het is een soort ego-documentje, dat liefhebbers van haar boeken met plezier zullen lezen. Achter de regels is te vinden hoe lang en vinnig en nijver ze aan haar oeuvre heeft geprutst en gezwoegd. En hoe lang ze eigenzinnig heeft standgehouden in de aanvankelijke verguizing van haar opvatting van suspense.

In haar slotnotities geeft ze ook wel toe dat ze geen échte suspense schrijft (ze noteert met veel voldoening dat ze in Engeland, Frankrijk en Duitsland steeds meer als romanschrijfster wordt gerecenseerd), en dat ze van het genre ook geen bal af weet omdat ze het nauwelijks leest. En dat is uit wat ze erover zegt ook best te merken.

Maar ze is overtuigend als ze besluit met de absolute vreugde van het schrijven, iets wat niet in woorden te vangen is, en met over te dragen. ‘Schrijven is een werk dat een kamer, welke kamer dan ook, in iets heel speciaals kan veranderen voor de schrijver die daar heeft gevloekt en gezweet, en daar misschien een paar minuten triomf en bevrediging heeft gekend.’

■