Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 14]

Hitchhiker Sandwich
Een Amerikaanse versie van Broodje Aap

The Vanishing Hitchhiker Urban Legends and their Meanings door Jan Harold Brunvand Uitgever: Picador, 156 p., f11,85 Importeur: Van Ditmar
Lodewijk Brunt

Worden rioleringen van grote steden bevolkt door krokodillenkolonies? Deze overtuiging leidt een hardnekkig bestaan. Ik geloof dat ik er een jaar of twintig geleden voor het eerst van hoorde. Het ging over New York en de verklaring klonk me plausibel in de oren. Het zou in bepaalde kringen chique zijn om een krokodil als huisdier te houden. Maar de lol ging er spoedig af, vooral toen de beestjes wat groter werden en begonnen te leren om hun kaken met kracht te sluiten om de vingers of tenen van hun baasjes. Dé manier om van deze exotische knuffeldieren af te komen was eenvoudig: doorspoelen in de wc. Er zouden ondergronds zelfs nieuwe soorten zijn ontstaan als gevolg van deze praktijken, zoals de ‘witte rioolkrokodil’.

De laatste keer dat ik over dit verschijnsel hoorde praten is slechts een paar dagen geleden en in de tussentijd heb ik het ‘krokodillen in het riool-verhaal’ misschien wel tien of twintig keer vernomen. Soms in originele versies. Zo was er een jaar of wat geleden sprake van een krokodillenvestiging in de Maas. Als ik me niet vergis werd dit bericht zelfs door kranten verspreid. Er doen veel meer van dat soort verhalen de ronde. Over wat er allemaal in colaflessen zou zijn aan te treffen bij voorbeeld: van dode muizen tot gebruikte condooms; over een bedrijf als MacDonalds, waar hamburgers geserveerd zouden worden die krioelen van de maden; over Chinese restaurants waar honde-, katte- en zelfs rattevlees in de loempia's verwerkt zou worden; maar ook over dodelijke spinnen die met grote regelmaat per bananenboot in Nederlandse havens zouden worden aangevoerd.

Zoals bekend heeft Ethel Portnoy hiervan een omvangrijke verzameling bijeengebracht in Broodje Aap. Ze heeft daarbij de verhalen tot hun essentie teruggebracht, zonder de uitweidingen en details waarmee ze gewoonlijk worden verteld. Want als je mensen erover hoort, valt juist de grote overtuigingskracht op. Iemand heeft de gebeurtenis zojuist vernomen van een ooggetuige of een andere, hoogst betrouwbare bron. De vermeende authenticiteit schuilt in tal van toevoegingen, die bijna niet verzonnen kunnen zijn. Toch is het kenmerkend dat niemand blijkbaar ooit de moeite neemt een en ander te controleren. Het gaat om verhalen die niet alleen ‘waar’ zijn, maar ook nog goed klinken. Bij gelegenheid geef je ze door aan een ander.

Ethel Portnoy verzamelt ze uit liefhebberij, maar er bestaan ook mensen die zich er beroepsmatig mee bezighouden. Jan Harold Brunvand is zo iemand, hoogleraar in de Amerikaanse folklore aan de Universiteit van Utah. Zijn The Vanishing Hitchhiker kan worden beschouwd als de wetenschappelijke versie van een Broodje Aap. Dat betekent vooral, dat de door Brunvand opgetekende ‘stedelijke legenden’ zijn weergegeven zoals ze ooit werden verteld, met alle gedetailleerde uitwerkingen van dien en dat wat bij Portnoy in de voetnoten staat in The Vanishing Hitchhiker een centrale plaats krijgt. Het uitgangspunt van beide verzamelaars is vrijwel identiek. Net als Portnoy is Brunvand van mening, dat deze moderne legenden een belangrijke functie vervullen, ook al leven we in een tijdperk van massacommunicatie, wijdverbreide geletterdheid en verre reizen. In legenden worden de angsten, zorgen en verwachtingen uitgedrukt waarmee de mensheid gepreoccupeerd is. Ze handelen - anders dan sprookjes - over geloofwaardige gebeurtenissen en situaties en - anders dan mythen - over gewone mensen en dingen. Het verhaal zou écht gebeurd zijn, op een bepaalde plaats en tijd.

Deze tekening van Simon Bond is afkomstig uit zijn boek ‘Odd Visions and Bizarre Sights’, uitgegeven door Methuen. Bond tekende jarenlang bijna uitsluitend katten (‘A Hundred and One Uses of a Dead Cat’), dit is zijn tweede no more cats-book. (f 14,25, geïmporteerd door Van Ditmar)

Anders dan Portnoy is Brunvand niet alleen geïnteresseerd in het ‘skelet’ van de legende, maar juist in de aankleding. Het gaat hem om de manier waarop dezelfde verhalen steeds weer opduiken, aangepast aan nieuwe tijden en omstandigheden, aangevuld met nieuwe details. Het is hem om de variatie te doen. Sommige legenden berusten op elementen die eeuwenoud zijn. Het titelverhaal van Brunvands boek, de legende van de verdwenen lifter, is daar een voorbeeld van. In de hedendaagse versies gaat het om een automobilist die onderweg iemand oppikt en hem, op verzoek, naar een bepaald adres brengt. Daar aangekomen is de passagier plotseling verdwenen. Navraag leert dat het zou gaan om iemand die al jaren dood is. De overbekende gedachte van de ‘zwervende geest’ ligt hieraan ten grondslag.

Eigentijds decor

Andere thema's lijken meer aan de actualiteit gebonden. Zo doken er op het eind van de jaren zestig en het begin van de jaren zeventig in de Verenigde Staten allerlei verhalen op over ‘enge beesten’ die zich zouden bevinden in produkten uit Aziatische landen. In Oosterse tapijten zouden zich nesten van giftige slangen bevinden, in kledingstukken giftige spinnen, schorpioenen of andere griezels. Argeloze bezoekers van grote warenhuizen liepen het risico dodelijk gebeten te worden en menige brave huismoeder zou op deze manier reeds een vroegtijdig einde hebben gevonden. Sommige folkloristen, aldus Brunvand, menen dat de hausse in dit type legenden zou duiden op de vrees van het grote publiek voor de gevolgen van de Amerikaanse militaire aanwezigheid in Zuidoost-Azië.

Die ‘verklaring’ laat zien, dat theorievorming niet de sterkste kant is van geleerden die zich met stedelijke legenden bezighouden. Brunvand wijt dit aan het feit, dat het meestal onmogelijk is om de precieze oorsprong van een legende te achterhalen: op een gegeven moment bestaat ze, niemand weet waarom juist dán en in díé vorm. Maar het ligt er denk ik ook aan, dat de grenzen tussen legenden, anekdotes, grappen en andere vormen van communicatie moeilijk te trekken zijn. Het enige ‘harde’ criterium dat Brunvand noemt, is dat legenden nooit op hun waarheidsgehalte gecontroleerd kunnen worden, maar je kunt daar nog alle kanten mee op. De interpretatie zal altijd een moeilijkheid van de eerste orde blijven, ook al zouden de meer technische vraagstukken, die met de oorsprong en verspreiding te maken hebben, kunnen worden opgelost.

Brunvand constateert dat legenden uit vroeger tijden meestal gingen over spookhuizen, jachtavonturen en hekserij en dat moderne legenden - zeker in de Verenigde Staten

[p. 15]

- andere onderwerpen hebben en een eigentijds decor. Nú zijn het vooral verhalen die zich op de openbare weg afspelen tijdens tochtjes met de auto. Dat zegt iets over de rekbaarheid van de vorm van legenden, maar weinig over de inhoud. Van sommige verhalen lijkt de strekking betrekkelijk eenduidig. Dat geldt bij voorbeeld voor de serie over ‘het buitenkansje’. Een typisch voorbeeld daarvan hoorde Brunvand ooit van een vriendin te Los Angeles. Ze vertelde hem dat ze een gloednieuwe Porsche Targa, die normaal ruim vijftienduizend dollar kost, voor een paar honderd dollar op de kop had kunnen tikken. De reden was, dat de auto een week lang in de brandende zon van de Mojave woestijn had gestaan met een dode man achter het stuur. De ‘doodslucht’ was niet meer weg te krijgen.

Het is een klassiek verhaal, dat talloze variaties kent: de eigenaar zou in de auto zelfmoord hebben gepleegd of juist door anderen om zeep geholpen zijn; er zou een lijk in de kofferruimte hebben gezet en wat al niet. Bepaalde versies kwamen al in de jaren dertig voor. Er schijnt bij dit verhaal een soort cyclus te bestaan: soms hoor je het ineens van alle kanten vertellen, dan lange tijd helemaal niet en opeens is het weer terug. In de tussentijd zijn allerlei onderdelen up-to-date geworden. Zoals Brunvand zegt: ‘De prijs van de auto heeft gelijke tred gehouden met de inflatie en varieert van ongeveer vijftig dollar in de jaren veertig tot omstreeks vijfhonderd dollar in de jaren zestig en zeventig.’ Welnu, volgens de auteur kunnen deze verhalen maar één ding betekenen, namelijk dat Amerikanen volslagen gepreoccupeerd zijn met auto's en het verlangen zo'n middel van vervoer te bezitten. Op zich zelf lijkt me dat niet onjuist, maar is dit alles wat je erover zou kunnen zeggen? Wat te denken van de rol die dood en verderf in deze legenden spelen? Het lijkt me nogal willekeurig om nu juist het element van het buitenkansje te selecteren als hoofdthema.

Akelig gekras

Iets dergelijks is op te merken over de andere thema's die in The Vanishing Hitchhiker worden onderscheiden. De ‘griezellegenden’, welbekend uit Broodje Aap, moeten volgens Brunvand worden gezien als waarschuwingen aan het adres van de opgroeiende jeugd om niet al te zeer van de gebaande paden af te wijken. Het verhaal van ‘de haak’ is een bekend voorbeeld. Een jongen en meisje bevinden zich in de auto op een verlaten landweg. De jongen maakt aanstalten om met zijn vriendin te vrijen als over de radio het bericht wordt uitgezonden dat er uit een naburige kliniek een gevaarlijke psychopaat is ontsnapt, een man die op de plaats van zijn rechterhand een ijzeren haak heeft. Als het meisje dit hoort, wil ze onmiddellijk naar huis worden gebracht. De tongen ziet zijn avontuurtje in rook opgaan en scheurt gefrustreed weg, gas op de plank, Thuis aangekomen merken ze, dat aan het portier waar het meisje zat een bloedige haak bungelt. Een variant is de serie legenden over de ‘gehangene’. De jongen en het meisje rijden over een buitenweg als het bericht over een andere gevaarlijke ontsnapte over de radio komt. Ditmaal is plotseling de tank leeg. De jongen biedt aan naar het dichtsbijzijnde benzinestation te lopen en laat het meisje, tegen haar zin, in de auto achter. Pas na een fikse woordenstrijd schikt ze zich. Spoedig nadat de jongen is uitgestapt, realiseert ze zich dat ze tóch liever was meegegaan. Ze heeft zich weliswaar goed verstopt tussen de banken van de auto, maar raakt in paniek als gevolg van een akelig gekras over het dak. Ze durft geen vin meer te verroeren, haar vriend lijkt niet van plan te zijn terug te keren. Tegen de ochtend wordt ze uit haar benarde situatie gered door twee politiemannen. Als ze uitstapt, merkt ze wat de oorzaak van het afgrijselijke geluid is geweest: boven de auto bevindt zich een stevige boomtak, haar vriend is daar met zijn voeten aan vastgebonden en hangt gruwelijk verminkt en levenloos met zijn hoofd en handen naar beneden. Bij ieder zuchtje wind krassen zijn vingers over het autodak heen en weer.

Het kan zijn dat jongeren er door zulke verhalen van weerhouden worden om zich 's avonds laat naar eenzame plekjes te begeven om daar een potje te vrijen, maar voor hetzelfde geld zou je er ook iets anders in kunnen zien: een bepaalde visie op de verhouding tussen jongens en meisjes, seksualiteit of de positie van psychiatrische patiënten. Ethel Portnoy heeft het in dit verband zelfs over ‘menstruatiemythen’ en vrouwelijke fantasieën over de penis! Ik denk dat Brunvand te veel op zoek is naar ondubbelzinnige ‘boodschappen’.

Geen enkel cultureel gegeven is volgens hem zonder betekenissen, en dat is de reden waarom je stedelijke legenden mag interpreteren, ook al weet je weinig over hun ontstaan en de omstangdigheden waaronder ze worden verteld. In principe heeft hij daar denk ik gelijk in, alleen hoeft dat niet te betekenen dat zulke interpretaties per se eenduidig moeten zijn. Ik voel me daarom ook meer thuis bij de meer globale karakteriseringen van Ethel Portnoy, die wijst op het gebrek aan tederheid in deze verhalen, de angst voor wetenschap, vreemdelingen en seks, de paranoia, achterbaksheid en hebzucht. Ze laat daarmee duidelijker dan haar wetenschappelijke collega's zien, dat stedelijke legenden te beschouwen zijn als ‘contrapunten’ van de cultuur. Verhalen waaruit méér dan iets anders een diepe weerzin tot uitdrukking wordt gebracht tegen vooruitgang, verburgerlijking en beschaving: berichten uit de onderwereld.

■