Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 12]

Gradaties van spanning
De debuten van Paul, Stoute en Van Pinxteren

Bliksem en andere verhalen door Anthony Paul Uitgever: Bert Bakker, 137 p., f24,50
Verschijnselen door Henrik Stoute Uitgever: De Bezige Bij, 94 p., f22,50
Moord in de onvoltooide tijd door Hans van Pinxteren Uitgever: In de Knipscheer, 79 p., f21,50
Frans de Rover

Drie debutanten: drie stijlen (genres misschien wel) van literatuur, al krijgen alle drie de boeken op hun achterflap overeenkomstige ‘surrealistische’ aanbevelingen mee als ‘speelse of macabere verkenningen in het ongewisse grensgebied tussen werkelijkheid en fantasie, feit en verzinsel (...) de grenzeloze dubbelzinnigheid van alle ervaring’ (Anthony Paul), ‘het verslag van een groeiend bewustzijn, een reis door de nacht gezien als een mogelijke voorbereiding tot vernieuwing van de ziel’ (Henrik Stoute) en ‘de actie speelt zich (...) af in het illusionaire vlak, op de rand van het bewustzijn’ (Hans van Pinxteren). Maar hoe verschillend pakt die thematiek in de literaire praktijk uit.

Anthony Paul blijft met de negen (vertaalde: Paul is een in Nederland wonende Engelsman) verhalen van Bliksem het dichtst bij de traditionele manier van vertellen. De gebeurtenissen en situaties die hij beschrijft hebben een onmiskenbaar angelsaksisch karakter en doen mij nog het meest aan sommige verhalen van Roald Dahl denken, al waart in de macabere passages ook de schim van Edgar Allen Poe rond. Maar Pauls verhalen worden nooit écht spannend, hebben nooit een écht verrassende pointe en daardoor is de indruk die de bundel nalaat nogal mat en kleurloos. Het meest interessant is het autobiografisch aandoende titelverhaal: een Engelse schrijver in Amsterdam vertelt hoe hij, met zijn vrouw en dochter op vakantie in Italië, een wat luguber elektrokutie-incident voor een madonnabeeld meemaakte dat zijn vrouw bijna het leven kostte. Hij probeert er een verhaal omheen te fantaseren, maar steeds mislukt de uitwerking van het gegeven, al bevat zijn laatste synopsis aardige vondsten. Wat hem en zijn vrouw in Italië overkwam, wordt de aanleiding tot een misdaadverhaal waarin een man ervan beschuldigd wordt zijn vrouw, die door de bliksem getroffen was, te hebben vermoord. Hij neemt de rol van moordenaar over door zijn aanklager te elektrokuteren. De onmogelijkheid er een afgerond geheel van te maken (met de terechte bedenking: ‘Als het mij al tegenstond het verhaal te schrijven (...) hoe kon ik dan verwachten dat iemand het zou willen lezen?’), verbindt Paul dan met reflecties op het echtscheidingsproces van de schrijver. Dit alles resulteert in een totale impasse. De sfeer van authenticiteit (de problematiek van het schrijven), vermengd met vreemde (natuur?)verschijnselen, geeft juist dit verhaal de boeiende werking die de andere verhalen missen.

Hans van Pinxteren, foto Els Kirst

In ‘Bliksem’ overweegt de schrijver, wanneer na zijn echtscheiding ook zijn dochter niet meer met hem naar Italië wil: ‘het was duidelijk dat ik in mijn rol van “cicerone” hard op weg was een vervelende ouwehoer te worden’. Die kwalificatie neem ik niet voor mijn rekening (ik heb het hier niet gezegd), maar toch bevatten de overige verhalen passages die wellicht ironisch bedoeld zijn maar een vooral zeurderige indruk maken. Het gaat dan vooral om uitspraken die enigszins maatschappijkritisch van aard zijn en gericht tegen de bureaucratie of tegen de middle-class: ‘de meer ontspannen sfeer van een sociale satire’ heet dat op de achterflap. Ook het langste verhaal van de bundel, ‘Hawkins’, bevat plaagstootjes naar de moderne tijd, vooral het universitaire milieu. Een oudere wetenschapper, Davis, krijgt van een jeugdige studente het verzoek haar verhaal over een mysterieuze, ‘onzichtbare’ man, Hawkins, aan te horen. Het verhaal lijkt de illustratie van de impasse waar ‘Bliksem’ over ging: er komt maar geen eind aan de suggestie van suspense en de gebeurtenissen slepen zich naar een behoorlijk banale ontknoping en een slotalinea die alleen verrassend is omdat die op het voorafgaande slaat als de spreekwoordelijke genitaliën op trommels en Dirken.

Maar ik refereerde aan dit verhaal om een voorbeeld van de ontspannende sociale satire: de (overigens zouteloos) woordspelende Davis komt tegenover zijn aantrekkelijke vertelster even in de verleiding het formele decorum te doorbreken: ‘Maar hij gaf er de voorkeur aan zich niet buiten de verhouding student-docent te begeven zoals hem die voor ogen stond: dat was een solide, tochtvrij bouwwerk, al zag het er voor iemand anders misschien uit als een zonderling Tempeltje van de Rede boven op een heuveltje ergens aan de stille rand van de overigens zo bedrijvige Nieuwbouwwijk Academia. Met z'n disco's en zesbaanswegen en de jeugd in elkanders armen, of in die van slaafse mentoren, professor Savoir-Vivre en dr. Trend, die te krappe jeans droegen en wier zware bakkebaarden de uitbundige fibrillaties van de haarvaten aan hun kaken verborgen, die blowden bij het leven, die tripten op Artaud, Plath, Guevara, om nog maar te zwijgen van Jopie Sodom en de Neuspeuters. Het ‘Ken U Zelve’ was, in academis, op grote schaal overboord gegooid ten gunste van het ‘Laat U Zelve Waaien’. Mij relaxt dit type satire niet of nauwelijks.

De erwt

Evenmin echt ontspannend, maar om geheel andere redenen, is het debuut Verschijnselen van Henrik Stoute: vierentwintig fragmenten van sterk wisselende lengte die pretenderen het zich vernieuwende zieleleven van een Chinees in Nederland te tonen. Stoute hanteert een vorm die ik gemakshalve maar ‘avantgardistisch’ zal noemen - het gaat hier niet om het schrijven van een coherent verhaal maar om het presenteren van een reeks, vaak via associaties tot stand gekomen, ‘beelden’, al ontbreekt het vertellend element niet geheel en is er de verbindende schakel: de hoofdpersoon Lee Li Po. Diens queeste krijgt gestalte onder intrigerende fragmenttitels als ‘La Vita Sinistra’,

[p. 13]

‘Het Seizoen In Sjiekmansland’, ‘De Groene Krans In De Lege Etalage Van De Groenteboer’, ‘Een Loempia En Een Hoer Zonder Schede’ (een Hele Mooie - FdR), ‘De Verbranding Van Het Houten Been’ en ‘De Visie Bij De Bloedbank En Brandsma’. Titels die de fantasie prikkelen, dat moet minstens gezegd, en behalve dat er in de fragmenten hier en daar niet zo nauw gelet wordt op de grens tussen taal en wartaal, wordt de fantasie regelmatig verrassend geprikkeld door taal-associaties van een poëtische kracht. Bovendien is er een zeker ironisch observatievermogen vooral in de vertellende gedeelten. De meeste fragmenten laten zich moeilijk samenvatten - in feite zijn de fragmenttitels de samenvatting; de fragmenten zelf hebben dan een ‘sferische’ werking. Maar soms gaat het er bij Stoute ook heel ondeugend-vrolijk aan toe, met name in het ironische ‘Starring Nookie Furburger’: Lee versiert de Amerikaanse doortrekster Nookie door zijn kamer aan te bieden als jeugdherberg. ‘Ze zag er een stuk beter uit zonder schoenen en rugzak, en bleek geschoold in middeleeuwse mystiek. Lee amuseerde zich kostelijk. Hadewijch en Ruusbroec, al dat vlees en het mysterie daarin. Ze rookten een stikkie en plooiden de golfjes van hun wereld tot kringen. Hij moest zich weerhouden haar het bed in te dragen, ze was breder dan hij.’ Maar dat ze voor een leerzame reis door de liefdesnacht in bed belanden is klaar. Nookie stelt voor hem ‘de variant van de prinses op de erwt’ te leren: dat kost Lee zijn met zeegras gevulde matras. ‘Ze leerde hem de Oakland-shuffle; Lee toonde haar hoe het vroeger op zondag in de Spaarndammerbuurt gebeurde, als DWS gewonnen had. Nookie liet hem baden in een gouden regen; hij leerde haar de truc van het Leidse slot en sleuteltje, de sketch van de draaideur en de aarzelende klant, de dagdroom van de molenaar, de buitenlingse duikeling en 't caprioolse trampolinespel (...).’ Misschien dat ík dít wel onder sociale satire versta, al heet het hier dan heel bombastisch-pretentieus ‘inwijdingsproza’. Maar of die Lee Li Po nu uiteindelijk aan vernieuwing van de ziel toekomt (‘het universeel thema van dood en wedergeboorte’ - flaptekst)? ik zou het niet durven zeggen; ik geef daarvoor graag het laatste woord aan Stoute, die zijn boek besluit met: ‘Wel, niemand wandelt binnen als Houdini / Maar evengoed, / Gezien de wetten van het licht en donker / Zullen het de jaren zijn die ons doen smelten.’

Artaud

Onbetwist het meest inspannende boek en daardoor het meest intrigerende is Moord in de onvoltooide tijd van Hans van Pinxteren. Van Pinxteren kreeg meer dan als dichter bekendheid door zijn eminente vertalingen uit het Frans van onder meer Artaud, Rimbaud en Flaubert (de vertaling van diens Salamm̂bo leverde hem in 1980 de Martinus Nijhoffprijs op). Voor Van Pinxterens prozadebuut is de aanduiding ‘prozagedicht’ (en dan denk ik aan de invloed van Rimbaud) beter op zijn plaats. Qua procédé lijkt dit boek op dat van Stoute - avantgardistisch, ook hier een dominantie van het fragmentarische en een associatief taalgebruik. Maar wat Van Pinxteren kwalitatief van Stoute onderscheidt is het hermetische karakter van zijn werk, waarmee hij welbewust aansluiting zoekt bij de traditie van de alchemistische literatuur (hetgeen ook al uit zijn beide dichtbundels bleek). ‘Een mens zijn zin is een mens zijn leven’: alleen in de taal is er iets van het wezenlijke, het onuitsprekelijke, uit te drukken, of, met het credo van de alchemie: schrijven is doen en worden. Geen toeval dat de queeste van dit boek niets minder is dan een Vatersuche naar de man die samenviel met wat hij als zijn werk zag: Antonin Artaud. Het tweede hoofdstuk, ‘Het alter ego van Artaud’, is een indrukwekkende hommage aan hem ‘voor wie denken (of schrijven) en doen een-en-hetzelfde is’. De suggestie die van de boektitel uitgaat, wordt op de flaptekst gecorrigeerd: ‘Moord in de onvoltooide tijd is niet zomaar een thriller’. Maar het krijgt wel degelijk het karakter van een thriller voor wie (schrijvers én lezers) in literatuur méér zoeken dan een afbeelding van de (bekende) werkelijkheid, voor wie literatuur autonoom is en ‘werkelijkheid’ schept. In dat laatste is Van Pinxteren zonder meer geslaagd; de gedichtencyclus van het derde (het middelste) hoofdstuk, ‘leeg centrum’, bevat als zesde van de elf gedichten een ‘leeg’ vers. Dat voorbeeld lijkt triviaal en dat zou het ook zijn wanneer het het enige was van het samenvallen van ‘beeld’ en ‘verbeelde’. Maar alle zinnen, alle beelden in dit boek vinden hun pendant in andere zinnen, ándere beelden. Daardoor ontstaat een zo hecht (zo hermetisch) op zich zelf betrokken ‘verhaal’ dat ook bij herhaalde lezing steeds weer nieuwe betekeniscombinaties ontstaan. Het centrale personage is een jongeman met de symbolische naam Vanheim; hij staakt zijn werk in een spoelfabriek en meldt zich ziek wanneer de kratten met flessen op de transportbanden vastlopen. Hij zal schrijver worden, Artaud vertalen, want: ‘De “werkelijkheid” is binnen de grenzen van het produktieapparaat getrokken. Ik ben met andere woorden van mezelf, van de essentie van het bestaan vervreemd. De taal is voos, de woorden hebben hun beeldend vermogen verloren, hun innerlijke kracht. De taal is het kerkhof van de geest. Ik kan wel aan het citeren blijven. Als je dat schrijven noemet... Zo is het schrijven, pardon, het leven van Artaud: een wanhoopskreet, gierende communicatiestoornis.’

Zo is het schrijven van Van Pinxteren over het leven van zijn alter ego Vanheim: het citeren van taal en beelden op een zodanige manier dat een nieuwe, onvoorziene spanning ontstaat. Vanheim wil schrijver worden, én de uitbeelder daarvan: een film- en toneelspeler maar dan in rollen die niet door een regisseur ‘ingevuld’ worden; zoals Artaud: ‘Artaud was in de eerste plaats een schrijver die toneelspeelt. Hij speelde in de eerste plaats toneel. Hij zat te schrijven op het toneel. Een rol vertolkte hij niet. In een zaal die zo groot als de wereld werd, speelde hij met inzet van zijn leven. Hij speelde met zijn leven.’ Ook Vanheim speelt een gevaarlijk spel op leven en dood met ‘zijn’ regisseur en souffleur, en met de maatschappij van wie beiden de representanten zijn. Zijn alter ego Van Pinxteren kan hem niet redden (‘want ik dans, maar ik val (langs de schors van bomen omlaag)’), maar hij heeft Vanheim ‘zichtbaar’ gemaakt in zijn boek; hij heeft hem ‘geschreven’ als personificatie van het protest tegen de voosheid van de taal en daarmee ‘de schrijver’ tot dader én slachtoffer van deze thriller gemaakt: ‘Hij trok zich niet binnen de grenzen terug, zomin als hij ten prooi viel aan krankzinnigheid. Artaud zwom in de stroom van zijn onderbewustzijn. Vanheim, voor wie het schrijven de reis van zijn gedachten was, vroeg hem waarom hij schreef. Het antwoord was een uiting van verzet: ik neem het niet en bal mijn woorden, wet gedachten, maar intussen val ik onheroeppelijk.’

Het personage dat samenvalt met zijn schrijver die samenvalt met ‘zijn’ schrijver. Van Pinxteren besluit met dat kaleidoscopisch beeld zijn ‘prozadebuut’ en is daarmee van zijn collega-debutanten degeen die tussen alle gradaties van in- en ontspanning het meest ‘spannende’ boek geschreven heeft.

■