Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 38]

Uitzondering in ieder groepsverband
Slauerhoff als student en als studieobject

Slauerhoff student auteur Samenstelling: Eep Francken, Geerte van Munster en Arie Pos Uitgever: Nijgh en Van Ditmar, 96 p., f24,50
Er bleef toch geen bewijs Opstellen over de poëzie van J. Slauerhoff Verzameld door Dirk Kroon Uitgever: Bzztôh, 334 p., f 55,-
Rudi van der Paardt

Jan Slauerhoff (1898-1936) wordt door velen als een van onze grootste moderne dichters, door sommigen als een nog beter prozaïst, en door vrijwel alle literatuurliefhebbers op zijn minst als een intrigerende persoonlijkheid beschouwd. De laatste jaren heeft het niet ontbroken aan belangstelling juist voor dit laatste aspect, getuige enkele tentoonstellingen, herdrukken van twee belangrijke (hoewel deels achterhaalde) Slauerhoff-biografieën, een verzamelbundel met verspreide biografica bezorgd door Dirk Kroon.

Maar ook Slauerhoffs werk kreeg de nodige aandacht. Naast Dirk Kroon ontpopte vooral Herman Vernout zich als een onvermoeibaar Slauerhoff-propagandist. Hij stelde een nieuwe bloemlezing samen uit de poëzie van de ‘Rimbaud van Leeuwarden’ en zorgde voor een regelrechte verrassing door een uitgave van Slauerhoffs Reisbeschrijvingen, die niet in de Verzamelde Werken te vinden waren. Daarmee werd de gebrekkige status van deze Werken weer eens aangetoond, of, om het minder onvriendelijk te zeggen (want aan de goede trouw en inzet van de redactiecommissie behoeft men niet te twijfelen): daarmee werd duidelijk hoe anders de maatstaven zijn die wij nu aanleggen bij een dergelijke editie dan zo'n veertig jaar geleden.

In 1986 vervallen de auteursrechten op de ongebundelde Slauerhoviana en men kan verwachten, dat dan ook een begin kan worden gemaakt met een (hopelijk genereus gesubsidieerde) uitgave van het integrale werk. Slauerhoff-kenner Eep Francken, auteur van een Synthese-deeltje over Het verboden rijk (1977), heeft niet op dit magische jaar willen wachten. Met zijn studenten Geerte van Munster en Arie Pos heeft hij een bundeltje samengesteld, waaruit Slauerhoffs activiteiten als student-auteur zijn af te lezen: poëzie en proza uit studentenalmanakken en dito weekbladen zijn er in herdrukt, voorzien van eigen en andermans commentaar. Bestreken is de periode van 1916-1920, wat daarna verscheen, is voor het merendeel door Slauerhoff zelf gebundeld en behoort inmiddels tot de officiële literatuurgeschiedenis.

Boosaardig scheldgedicht

In een van de weinige interviews die Slau heeft gegeven, een gesprek met G.H. 's-Gravesande (herdrukt in het eerder genoemde boek van Kroon), doet hij zijn juvenilia af als pretentieloos amusement. Dat lijkt geen onjuiste kwalificatie. Het weinige proza van fictionele aard dat Slauerhoff in die tijd publiceerde is zelfs voor almanak-vulling van een opvallende meligheid. De Franse gedichten zijn merkwaardig, maar toch eigenlijk nauwelijks meer dan pastiches. De latere rijmvirtuoos kondigt zich aan in een serie spoten scheld-gedichten, een genre dat Slau ook in zijn rijpe periode wel beoefende, getuige zijn boosaardige scheldgedicht op Du Perron, dat overigens in de Verzamelde Gedichten ontbreekt. Tot de spotgedichten die Slauerhoff als student schreef, behoort het inmiddels befaamde sonnet ‘De afgescheiden gemeente’. Dit is een kryptisch gedicht op de Amsterdamse studentenvereniging USA, waarvan Slauerhoff, net als Simon Vestdijk, lid was. Laatstgenoemde heeft in het aan zijn studiegenoot gewijde hoofdstuk in Gestalten tegenover mij het juiste referentiekader gegeven van dit sonnet, dat door Van Wessem in zijn biografie, alsmede door de redactiecommissie die het in de Verzamelde Werken opnam, was geïnterpreteerd als een kritiek op de Hollandse vroomheid. Het bijzondere aan dit sonnet is, afgezien van een letterlijk onmogelijke laatste regel ‘Dit is de Dienst, die op hun secte pratten’ (met een ontbrekend antecendent en een foutief gebruik van het werkwoord), het feit dat Slauerhoff het als USA-lid publiceerde in Propria Cures, dat in die tijd corps-vriendelijk en dus USA-vijandig was. Een staaltje deloyaliteit, dat geheel past bij de karakteristiek die Vestdijk in zijn magistrale Slauerhoff-hoofdstuk geeft: ‘Een uitzonderingsgeval in ieder denkbaar groepsverband, een levende ontkenning van iedere saamhorigheid, met haar rechten en plichten’. Slauerhoff student auteur is vooral interessant door het licht dat het werpt op een niet zo bekende periode van het leven van de dichter. Zoals te verwachten was hij ook in het studentenleven recalcitrant: al bij zijn eerste optreden als USA-lid - Slau had zich aangemeld voor het na-novitiaat - eigenlijk nog voor zijn inauguratie, stelde hij kritische vragen aan de rector van de Senaat. Zijn spotgedichten op USA en enkele coryfeeën van de vereniging gaven aanleiding tot moties van afkeuring en volgens Vestdijk zelfs tot vechtpartijen. Inzendingen voor de almanak werden maar gedeeltelijk geplaatst vanwege het blasfemische karakter. Toen zijn bijdragen, meestal ingestuurd onder het (door de samenstellers van de bundel niet nader toegelicht) pseudoniem E., toch wel degelijk de aandacht trokken, werd hij redacteur van PC. Dat hij binnen de kortste keren de redactie verliet, hetgeen weer leidde tot ingezonden stukken van ‘de ontslagen redacteur’, zal weinig verbazing wekken. Het laatste fragment in het boekje is een citaat uit de corpsalmanak van 1920 op Slauerhoff: ‘Dat zijn dagen weinig zijn, een ander neme zijn ambt (Psalm 109).’

Belangstelling

Lange tijd van leven heeft Slauerhoff inderdaad niet gehad. Zijn literaire produktie van zo'n vijftien jaar is echter enorm geweest en heeft ook tot een vloed van kritieken en essays geleid tot op de dag van vandaag, al is de belangstelling

[p. 39]

in de jaren vijftig en zestig wel teruggelopen. Na de eerder genoemde bundel biografica heeft Dirk Kroon nu een fors boek met artikelen over de poëzie van Slauerhoff samengesteld; een tweede deel met stukken over het proza is aangekondigd.

Kroon noemt in zijn uitvoerige en gedegen ‘noten en aanvullingen’ zo'n 175 beschouwingen, merendeels recensies van de diverse dichtbundels. Van dit totaal is ongeveer een kwart in Er bleef toch geen bewijs afgedrukt. Al zou mijn keuze iets anders uitvallen, Kroons selectie getuigt in ieder geval van smaak en literair-historische kennis. Opvallend is alleen dat het nogal kritische opstel van H.U. Jessurun d'Oliveira over ‘Het boegbeeld: de ziel’, oorspronkelijk verschenen in Merlijn en herdrukt in Vondsten en bevindingen (1967), niet is opgenomen, al vindt men een samenvatting ervan in een reactie van K. Meeuwesse, die wel is herdrukt. Enkele essays die ik miste, bij voorbeeld het intelligente artikel dat H.A. Gomperts in Intenties 2 aan bepaalde motieven bij Slauerhoff wijdde, zullen waarschijnlijk hun plaats wel vinden in het aangekondigde deel over het proza: daarin zullen namelijk ook die artikelen verschijnen die zich met facetten van het gehele werk bezighouden.

Gevoelige natuur

Wie de kleine driehonderd bladzijden met reacties op Slauerhoffs poëzie van de korte, maar rake impressie van Herman van den Bergh van Slauerhoffs debuut, Archipel, tot en met de structurele analyse van Willem J. van der Paardt van drie gedichten die ‘Het einde’ zijn getiteld, achter elkaar leest, wordt getroffen door de sterke persoonlijke betrokkenheid die uit vrijwel alle bijdragen spreekt: ook met zijn werk dwong, c.q. dwingt Slauerhoff kennelijk tot een duidelijke stellingname. Al uit de eerste kritieken spreekt vaak een apologetische toon, al laten de eerste protesten tegen diverse vormen van slordigheid (een kernwoord uit de latere Slauerhoff-kritiek) zich horen. Verbluffend raak is de kenschets die Martinus Nijhoff in zijn NRC-recensie van Archipel geeft van Slauerhoffs (poëtische) persoonlijkheid: ‘Slauerhoff heeft een buitengewoon gevoelige natuur, zeer menslievend, zeer medelijdend. Hij schaamt zich hiervoor, en steekt deze eenvoud weg in een lyriek, met opzet gecompliceerd. Maar dan zorgt hij ervoor, waarschijnlijk onbewust, dat deze opzet merkbaar is en terdege door de mand valt. Dit doet hij door het aanheffen van verscheurende dissonanten en krassende gemeenplaatsen (...) Hij probeert de waarheid, die naar hij meent niemand durft te zeggen, met de waarheid te bedekken. Hij overschreeuwt zich en denkt: nu zal niemand mij goddank geloven.’ Dat Slauerhoff deze recensie heeft bewaard - Kroon deelt dit mee in zijn ‘Bronvermelding’ - lijkt mij veelbetekenend.

Niet alle recensenten waren meteen zo met Slauerhoff ingenomen. In Kroons noten vindt men fragmenten uit negatieve kritieken, bij voorbeeld van ene Johan Koning, die opmerkte: ‘Deze verzenbundel (Archipel) van J. Slauerhoff is er één die de lezer niet ontroert, niet troost, niet veredelt, niet verrijkt. Die hem enkel uit zijn humeur brengt en heel erg ook.’ Voor deze emotionele afwijzing zou Ter Braak later de psychologische verklaring geven, maar dan zijn wij dus al aangeland in de Forum-periode, ongetwijfeld Slauerhoffs glorietijd. Van beslissende betekenis voor de algemene erkenning van deze ‘raskunstenaar, een groots-onbekommerde om de betweterij van schoolmeesters en farizeeërs’ (Marsman) is het grote opstel van Du perron geweest ‘Gesprek over Slauerhoff’ (1930), gebundeld in Cahiers van een lezer. Daarin worden ten overstaan van een heer met ‘keurige scheiding, bril, aktentas en notitieboekje’, een representant van een verouderd type poëzie, de bezwaren tegen Slauerhoff ontzenuwd, zijn kwaliteiten breed uitgemeten en zijn leidende positie in de moderne letterkunde vastgesteld. Ter Braak, Marsman, Van Vriesland en Vestdijk vielen Du Perron bij. Dat ook buiten de kringen van Forum, bij voorbeeld bij vooraanstaande critici als P.H. Ritter jr. en Anton van Duinkerken Slauerhoffs grootheid werd erkend, blijkt vooral uit de vele eulogieën die in 1936 bij diens overlijden verschenen.

J. Slauerhoff, tekening Siegfried Woldhek

Na de Tweede Wereldoorlog krijgen de publikaties over Slauerhoff uiteraard een meer essayistisch of wetenschappelijk karakter. Wat algemenere karakteristieken van persoon en werk verschijnen nog wel bij de uitgave van de Verzamelde Werken (acht delen), de Verzamelde Gedichten, het door K. Lekkerkerker bezorgde Dagboek, de diverse biografische studies, maar het specialistenwerk neemt duidelijk toe. Van de oudere publikaties vallen vooral de artikelen van Hendrik de Vries op, onder andere over Slauerhoffs vertalingen uit het Spaans. In de jaren zestig ontstaat een polemiek rond een van Slau's oudste gedichten, ‘Het boegbeeld: de ziel’, al door Du Perron aangewezen als de

[p. 40]

essentie van de hele Slauerhoff. Na P. Calis brak vooral d'Oliveira de staf over het gedicht, wat hem gedeeltelijk op bijval, gedeeltelijk op tegenspraak, bij voorbeeld van Merlijn-collega J.J. Oversteegen kwam te staan. Zo'n tien jaar na Calis herstelde K. Meeuwesse ‘Het boegbeeld: de ziel’ in zijn waardigheid. In zijn studie Over de poëzie van J. Slauerhoff (1980) kwam Willem J. van der Paardt min of meer tot een synthese van de opvattingen van d'Oliveira en Meeuwesse, waarmee hij aan de naam van de reeks waarin de monografie verscheen een extra dimensie gaf. Het is wat jammer dat Kroon dit boeiende hoofdstuk uit de Slauerhoffreceptie in zijn noten zo beknopt behandelt en van de betreffende teksten alleen die van Meeuwesse heeft willen of kunnen opnemen. Begrijpelijkerwijs heeft de samensteller de keuze voornamelijk laten vallen op bijdragen van ‘degenen die het meest oog hadden voor Slauerhoffs werk’. Toch zou het wel leerzaam zijn geweest als illustratie van een door de oorlog gewijzigd Slauerhoff-beeld het nogal kritische Slauerhoff-opstel van A. Marja (daterend van 1948, opgenomen in Poëzieproeven van 1963) in zijn geheel op te nemen.

De ambivalente houding van Marja, een typische Forum-leerling, is, anders dan Kroon suggereert, niet uniek, hetgeen alleen al blijkt uit het feit dat het betreffende artikel eindigt met een instemmende verwijzing naar een strofe uit een ‘ten onrechte vrijwel vergeten bundel Het kwartet van Leo van Breen.’ Heel wat dichters hebben trouwens, veelal in positieve zin, op Slauerhoff en zijn werk gereageerd. Misschien een leuk idee voor Kroon: als parergon bij zijn verzamelbundels, die ongetwijfeld een monument in de Slauerhoff-studie vormen en inspiratiebron voor verder onderzoek zullen zijn, een bloemlezing met dichterlijke reacties te laten verschijnen.

■