Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 31]

De verleiding van de gemakzucht
Het neo-conservatieve woordenboek van Robert Nisbet

Prejudices A Philosophical Dictionary door Robert Nisbet Uitgever: Harvard University Press, f64,45 Importeur: John Pleysier, Heerde
G. van Benthem v/d Bergh

Wat moeten we ervan denken als een bekend socioloog als Robert Nisbet zijn vooroordelen op schrift stelt? Is het begrip ‘vooroordeel’ niet anathema voor een socioloog? Is hij er niet juist om vooroordelen te ontmaskeren? Hoort een socioloog zich niet eerder af te vragen waarom vooroordelen ontstaan en zo hardnekkig kunnen blijven - zoals Gordon W. Allport deed in zijn beroemde studie The Nature of Prejudice?

In Webster's New World Dictionary staat onder ‘vooroordeel’:

1. een oordeel of opinie die gevormd is voordat de feiten bekend zijn; vooropgezet idee dat gunstig kan zijn, maar meestal ongunstig is;

2. een oordeel of opinie die men erop na houdt, ondanks feiten die het tegenspreken; een onredelijk vooropgezet idee (‘een vooroordeel tegen moderne kunst’).

3. wantrouwen, intolerantie of irrationele haat ten opzichte van andere rassen, geloofsovertuigingen, streken, beroepen en dergelijke.

Daar is niet veel gunstigs bij. Waarom kiest Nisbet dan toch de titel Prejudices voor zijn naar het voorbeeld van Voltaire geschreven ‘filosofisch woordenboek’? Nisbet rechtvaardigt zich alleen indirect door als motto voor zijn boek een lang citaat van de voorloper van het conservatisme, Edmund Burke, te gebruiken. Volgens Burke zou het wijzer zijn om ‘de verborgen wijsheid’ in vooroordelen te ontdekken en uit te werken dan ze uit de weg te ruimen: ‘het is verstandiger om het vooroordeel te handhaven met de rechtvaardiging ervoor, dan de jas van het vooroordeel van je af te werpen en niets dan de naakte rede over te houden’. De warme wollen jas van het vooroordeel! Uit Nisbets beroep op Burke blijkt al dat zijn boek deel uitmaakt van de conservatieve revival in Amerika. En dat geldt ook voor de teneur van het citaat van Burke: onderwaardering van de rede en overwaardering van het belang van traditie en continuïteit in de samenleving is typerend voor conservatief denken.

Provocerend

Vooroordelen lijken me niet iets voor een socioloog om prat op te gaan. Dat houdt immers minachting in voor wetenschappelijk onderzoek, voor gebruik van de ‘naakte rede’ om de feitelijke samenhangen in de maatschappelijke ontwikkeling te onderzoeken. Af en toe laten Nisbets beschouwingen ook zien hoe makkelijk conservatief denken in reactionair denken kan overgaan. Oog voor het belang van continuïteit en traditie verwordt dan tot het krampachtig afweren van iedere poging om mensen en samenlevingen wetenschappelijk te onderzoeken. Zo wil Nisbet bij voorbeeld niets weten van pogingen om het handelen van belangrijke historische personages begrijpelijk te maken met behulp van psychoanalytische categorieën. Daarbij deinst hij zelfs niet terug voor het onjuiste (bevooroordeelde) weergeven van Eric Eriksons Young Man Luther. (Zelfs diens naam spelt hij consistent verkeerd als Eriksen.) En waarom?: ‘De psychogeschiedenis haalt helden naar beneden tot het niveau van de klinische patiënt.’ Drie vooroordelen in één zin: over helden, over patiënten, en over het noodzakelijk reductionisme van psychoanalyse.

De titel van Nisbets boek is niet alleen maar provocerend, het is een uiting van gemakzucht. Door die titel kan hij zich ongestraft uitlatingen veroorloven, die hij zich als wetenschapsman onmogelijk zou kunnen permitteren. Hij maakt daarmee in feite misbruik van zijn eigen wetenschappelijk prestige.

Het voorgaande wil niet zeggen dat ik niets van conservatisme zou willen weten en het in alle opzichten verwerpelijk zou vinden. Zo is het niet. Zolang het niet om ongetoetste en niet te toetsen vooroordelen gaat, maar om uitgangspunten of veronderstellingen, is er in de conservatieve traditie veel waardevols. Thema's als de onbedoelde kwade gevolgen van goed bedoelde hervormingen en de gunstige aspecten van gemeenschappen waar mensen elkaar van aangezicht tot aangezicht kennen; van traditie en continuïteit; van de familie of van openbare orde en gezag krijgen meestal onvoldoende aandacht in de liberale en socialistische tradities. Het belang dat in het conservatisme aan continuïteit en traditie wordt gehecht, kan mensen er voor behoeden te bezwijken voor de waan of mode van de dag. Tegelijk kan het ook tot sterke weerstand en verzet leiden tegen sociaalwetenschappelijk onderzoek - of misschien beter tegen onderzoek van de feiten. Daarom is wat J.L. Heldring als de kern van het conservatisme wil beschouwen: ‘onderzoek alles en behoudt het goede’ enigszins paradoxaal.

Uithaal

Onderzoek is in ieder geval niet Nisbets sterkste kant. Hij is eigenlijk meer filosoof dan socioloog. Hij is geneigd om ideeën en begrippen belangrijker te vinden dan de vraag hoe de maatschappelijke werkelijkheid in elkaar zit. Het oeuvre van Nisbet draait om begrippen die bijna allemaal een belangrijke rol in de conservatieve traditie spelen, waarvan titels getuigen als The Quest for Community, The Twilight of Authority, Tradition and Revolt, History of the Idea of Progress, en The Sociological Tradition. In dat laatste boek verdedigt hij de stelling dat de erfenis van De Tocqueville voor de ontwikkeling van de sociologie veel belangrijker is gebleken dan die van Marx. Ook dat boek hangt hij op aan wat hij als vijf kernbegrippen in de sociologische traditie beschouwt: gemeenschap, gezag, status, het sacrale en vervreemding. Maar in Prejudices kan hij zich veroorloven om over liefst zeventig begrippen zijn licht te laten schijnen. Verdeeld over 318 bladzijden betekent dat gemiddeld vier tot vijf bladzijden per begrip. Het langste stuk telt negen bladzijden en behandelt de oorlog. Het is een historisch verhaal, dat de nadruk op de bijna altijd verzwegen positieve gevolgen van oorlogen legt, maar dat op het einde ontsierd wordt door een uithaal naar de rol van liberale intellectuelen bij de oorlog in Vietnam.

Robert Nisbet

Wat zijn de geliefde thema's van Nisbet? Waar heeft hij zoal vooroordelen over, of misschien beter: de lust tot oordelen? Hij verantwoordt zijn keuze nergens. Hij zegt alleen maar dat ‘de onderwerpen van historische naar contemporaine, van didactische naar luchtige, en van persoonlijke naar abstracte lopen’. Toch is het niet moeilijk om enige ordening aan te brengen. Er kunnen vijf rubrieken worden onderscheiden. In de eerste plaats linkse thema's zoals vervreemding, mensenrechten, sociale revolutie, racisme, militarisme. Groter in aantal zijn rechtse thema's als anomie, bureaucratie, authoritarisme (dat anders en beter zou zijn dan totalitarisme), gemeenschap, conservatisme, misdaad en straf, de familie, inflatie, activisme van de rechterlijke macht. Een omvangrijke rubriek is ook die van de -ismen, waar ‘-ismen’ zelf de eerste van is en vervolgens een merkwaardig heterogene reeks als atheïsme, creationisme, darwinisme, feodalisme, renaissancisme, liberalisme, fanatisme onder valt. Een wat kleinere rubriek is die van de sociale wetenschappen waartoe ik onder meer futurologie, sociale verandering, reïficatie, historische noodzakelijkheid en sociobiologie reken. De vijfde rubriek is wel vrij uitgebreid en omvat onderwer-

[p. 32]

pen uit het dagelijks leven, zoals verveling, comfort, begeerte, dood, enthousiasme, jaloezie, nostalgie, de oude dag, originaliteit, geestigheid en belediging. Een restcategorie zijn thema's als ideologie of publieke opinie, die zowel bij links als rechts ondergebracht kunnen worden.

Afwezigen

Nisbets preoccupaties nu kennend zijn er een aantal opvallend afwezige onderwerpen: socialisme, communisme, kapitalisme en democratie; vrijheid en gelijkheid; cultuur; intellectueel; realisme, idealisme en materialisme. Maar misschien nog wel het meest opvallend is het ontbreken van het begrip vooroordeel zelf. Dat is een gemiste kans - of alweer een teken van gemakzucht. Nisbets korte essays zijn vaak interessant en soms verrassend, maar worden me te vaak ontsierd door de denigrerende toon waarop hij schrijft over wie of wat hem niet bevalt. De vorm van zijn boek wordt daarmee tot een vrijbrief om rancune te spuien. Zo schrijft hij bij voorbeeld bij humanities over de jaren zestig als een ‘age of vandals’, een tijdperk van vandalen die de Amerikaanse universiteiten en media beslag genomen zouden hebben. Hij noemt de jaren zestig zelfs ‘the American approximation to the French Revolution’. Dan is hij zelf zeker de Amerikaanse Burke. Zulke passages lezen als een verlate wraakoefening - al zijn sommige van zijn bezwaren tegen de beweging van die jaren gerechtvaardigd genoeg. Zo kan ik ook meevoelen met zijn afkeer van wat hij ‘psychobabble’ noemt, het eindeloze psychogeklets, het gezeur en geklaag over psychische problemen, relaties en het vinden en ontplooien van je zelf. Nisbet citeert een fraaie uitspraak van Goethe tegen Eckermann: ‘regressieve tijdperken neigen altijd tot het subjectieve, terwijl in progressieve tijdperken steeds het objectieve voorop staat’.

Het doet ook niet erg sympathiek aan wanneer Nisbeth bij het onderwerp ‘begeerte’, een lang verhaal houdt over de titelinflatie in de Amerikaanse academische wereld. Professor Smith kan nu ‘Lulubell Fitzmeister Professor of Widlife Management’ worden, terwijl de faptekst Nisbet zelf introduceert als Albert Schweitzer Professor of the Humanities, Emeritus, Columbia University. Hij had zich zelf dus als voorbeeld kunnen nemen. Nu roept hij de verdenking op dat hij dit stuk heeft geschreven, omdat zijn eigen titel, die hem natuurlijk wel toekomt, door die inflatie minder waard zou zijn.

In zijn opstel over creationisme doet Nisbet een verbazingwekkende poging de evolutietheorie en de these van de goddelijke oorsprong van het leven eenzelfde (wetenschappelijke?) status te geven. Hij doet dit onder meer op grond van een merkwaardige uitspraak over axiomata: die zouden, om bewezen te worden, ‘uitspraken van buiten’ nodig hebben. En dat zou dan voor de hele wetenschap gelden. Een ander ‘argument’ is ‘de ongelofelijke onwaarschijnlijkheid van de oorsprong door zuiver natuurlijke, wereldse processen van de mens, ja, van het hele ingewikkelde en gecompliceerde weefwerk van het leven’. Tsja, dán moet er wel een God of grote Geest achter zitten. Nisbet heeft het over ‘sophisticaded creationists’ en het is duidelijk dat hij daar zich zelf toe rekent.

Humanisten

Een van de eerste onderwerpen die ik opsloeg was renaissancisme, omdat ik me afvroeg wat dat in hemelsnaam mocht zijn. Het blijkt te staan voor de overwaardering van de humanisten als wegbereiders van de vernieuwing in kunst en wetenschappen en het onderschatten van de dynamiek van de middeleeuwen. Dat wordt langzamerhand door historici toch wel algemeen erkend, zodat Nisbet zich eigenlijk afzet tegen ouderwetse middelbare schoolboeken. Maar het blijkt hem dan ook om iets anders te gaan. Het hele betoog loopt uit op een tirade tegen de humanisten van vandaag (lees: liberale of linkse intellectuelen) die zich in een directe lijn op de Italiaanse humanisten en de Franse filosofen zouden beroepen. En dan komt het: ‘deze moderne humanisten zijn even kenmerkend arrogant, bevooroordeeld, nergens in wortelend, cynisch, bereid om zich zelf voor macht en rijkdom te verkopen, altijd belust op het aanvallen van de openbare orde en het verstoren van de morele vrede, en maar al te gelukkig diepzinnigheid, wijsheid en geleerdheid op het altaar van intellectuele brille te willen offeren.’

Hoe dit te noemen? Sweeping statement? De humeurigheid van een wrakkige oude man? Dit soort passages irriteren me in ieder geval danig en roepen een oordeel op, dat als mijn voorordeel beschouwd mag worden: stijl en toon van Nisbet's boek staan mij niet aan.

■