Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 29]

Een vrouw van de negentiende eeuw
Karin Reschke op zoek naar Henriëtte Vogel

Verfolgte des Glücks Findebuch der Henriette Vogel door Karin Reschke Uitgever: Rotbuch 324 p., f19,75 Importeur: Nilsson & Lamm
Ger Witteveen

Zelden heb ik zo'n mooi boek gelezen; aanvankelijk nog zoekend naar de personen, nog tastend naar de problemen en raadsels, maar gaandeweg de duidelijke lijn onderkennend, liet ik me meeslepen door het proza van deze roman en nadat ik het uit had, begon ik meteen opnieuw. En alweer: mijn hemel, wat heb ik genoten. Een boek om er elke avond voor het slapengaan iets uit te lezen! Wie is deze Karin Reschke toch?

Nergens iets over haar te vinden, zelfs in het Kritisches Lexikon der deutschen Gegenwartsliteratur (KLG), een driemaandelijks verschijnend losbladig systeem in klappers, dat pretendeert een up to date overzicht te geven van de moderne Duitse literatuur, komt haar naam niet voor. Voorlopig moeten we het dus doen met de informatie op de flap en wat vage herinneringen van een tv-interview.

Geboren in 1940 in Krakau, groeide Karin Reschke in Berlijn op, waar ze nog steeds woont. Sinds 1975 schrijft ze reportages, proza en recensies, die regelmatig in het bekende Kursbuch verschijnen. In 1978 gaf ze onder de titel Texte zum Anfassen een (lees)boek voor vrouwen uit, twee jaar later gevolgd door haar eerste roman Memoiren eines Kindes. Vorig jaar zorgde ze in Duitsland voor een literaire sensatie met haar Verfolgte des Glücks, Findebuch der Henriette Vogel, waarvoor ze de literatuurprijs van de Frankfurter Allegemeine Zeitung ontving.

Op 21 november 1811 pleegden twee mensen aan de Wannsee bij Berlijn zelfmoord. De ene was de schrijver Heinrich von Kleist (‘mir war auf dieser Welt nicht mehr zu helfen’), de ander was een onbekende vrouw: Henriette Vogel. Een dag tevoren hadden ze zich in de buurt van de Wannsee in een herberg teruggetrokken, de tijd ‘sehr vergnügt’ doorgebracht, en afscheidsbrieven geschreven. De volgende morgen begaven ze zich vijftig meter verderop, waar Von Kleist Henriette door de linkerborst in het hart schoot, daarna zich zelf door de mond. Beiden zijn op slag dood geweest. Von Kleist was vierendertig, Henriette eenendertig.

Roddels en achterklap

Omdat er in de afgelopen anderhalve eeuw genoeg over Von Kleist is verschenen, ging Reschke op zoek naar deze onbekende Henriette Vogel. In de archieven vond ze niet veel; het belangrijkste was een politierapport over de zelfmoord, dat ze gebruikte voor het uiterlijk en de karaktertrekken van haar hoofdpersoon. Verder kon ze nog gebruik maken van een paar van Henriettes bekende afscheidsbrieven aan haar familie en een liefdesbrief aan Von Kleist (‘Mein Schatten im Mittag, mein Quell in der Wüste, meine Religion, meine innere Musik, meine Himmelspforte’), die ook in het boek zijn opgenomen, dit aangevuld met de roddels en achterklap uit die tijd. De rest, vrijwel de gehele roman, is verzonnen, een fictionele speurtocht naar Henriette zoals ze had kunnen zijn, maar vooral, en dat lijkt me de betekenis van de subtitel te zijn, de ontdekking van haar eigen identiteit.

Henriette Vogel is een vrouw van de negentiende eeuw: ze schrijft veel brieven en een dagboek. Als jong meisje al gedwongen een eenzaam bestaan te leiden, wordt ze verteerd door dadenloos wachten (‘Den Nachmittag halte ich die Hände im Schoss, unschlüssig etwas anderes zu tun’), sluit ze zich dagenlang in een donker kamertje op, alleen met haar dagboek, waaruit een hunkering naar iets anders spreekt, naar wat, weet ze niet precies. Door de kennismaking met haar man, de ‘Landschaftssyndikus’ Friedrich Louis Vogel, wordt ze voor even onder haar stolp vandaan gehaald. Haar huwelijk met Vogel wordt een mislukking, voornamelijk omdat ze weigert de maatschappelijk representabele echtgenote van de ambtenaar Vogel te spelen. Ze laat de huishouding aan haar man (!) en het personeel over en raakt steeds meer in zich zelf gekeerd. Ze lijdt aan onderlichaamskwalen, haar geestelijke toestand is een soort ongrijpbare melancholie, alsof de ziel het gastrecht in haar vermoeide lichaam heeft opgegeven. ‘Bin ich es doch nicht gewöhnt, über Dinge zu reden, die mir das Gemüt beschweren. Meine Ziehfrau hält mich für eine überspannte Natur, dass ich so wenig Glück in meinem Leben finde. Meine Krankheit sei ebenso eingebildeter Natur wie mein Unglück mit Vogel. Was soll ich darüber reden, wenn ich es selbst nicht zu ändern vermag?’

Karin Reschke, foto Manfred Naber

Von Kleist

Slechts met de romanticus Adam Müller en diens vriend, de ‘sonderbare Verfasser Heinrich von Kleist’ heeft ze contact, ten slotte blijft alleen de laatste over, met wie ze een platonische verhouding heeft. ‘Wie haben wir uns gesehnt und verstanden den Augenblick und beides vermocht auszudrücken. Worte gefunden, die im Geheimen längst gesprochen, gelebt, vergessen, wieder entstanden und unsere Wesen einander verbunden.’

Reschke heeft het gevaar weten te vermijden Henriette aan Von Kleist ondergeschikt te maken; voor de liefdesverhouding tussen beide ruimt ze slechts een bescheiden plaats in, wanneer Henriette allang een zelfstandige, autonome figuur in de roman is. Ze had daar ook geen enkel historisch aanknopingspunt voor gehad. De verhouding is altijd ondoorzichtig gebleven. Von Kleist is voor Henriette niet haar grote liefde, evenmin als zij de liefde van zijn leven is. In de roman is daarom ook geen sprake van wederzijdse bezieling of volledige overgave. Hier komen twee mensen bij elkaar, die het leven moe zijn. ‘Wir haben Tränen in den Augen vor Freude, dass die Zukunft ein Ende hat und die Vergangenheit uns nicht in den Ohren klingt.’

Wat mij echter vooral voor dit boek heeft ingenomen is het taalgebruik. Reschkes Duits is mooi en ingetogen, het negentiende-eeuws is nergens opgesmukt of mooier gemaakt. Je realiseert je niet een modern werk te lezen. De schrijfster versterkt die indruk nog met het sprookje ‘Das Vermächtnis der Elvira von Siena’, dat geheel in de stijl van Von Kleist is gehouden. Als je niet beter zou weten, zou je denken, dat het uit zijn werk is overgenomen.

Wie zo kan schrijven, zulke prachtige taalmelodieën kan componeren, verdient bekendheid.

■