Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 26]

Intellectuelen en het menselijk tekort
Een Nederlands proefschrift over Partisan Review

De intellectuelen van Partisan Review

1. Mary McCarthy

2. Hannah Arendt

3. Lionel Trilling

4. Saul Bellow

5. Leslie Fiedler

6. Irving Howe

7. Norman Podhoretz

8. Harold Rosenberg

9. Diana Trilling

10. David Riesman

Het radicale temperament De dubbele politieke bekering van een generatie Amerikaanse intellectuelen (1934-1953) door Maarten van Rossem Uitgever: Hes 232 p., f70, -
Bart Tromp

Het proefschrift van Maarten van Rossem is het resultaat van het vergrootglas dat de auteur boven een essay uit 1952 van de Amerikaanse socioloog Daniel Bell heeft gehouden. In dat essay (later opgenomen in Bells klassieke bundel ‘The End of Ideology’) beschreef Bell (geboren in 1918) zijn intellectuele vrienden en zich zelf als een ‘twice-born generation’. Ze werden eerst, in de jaren dertig, geboren als linkse radicalen, en ze werden in de jaren veertig herboren als Amerikaanse democraten.

De groep waar het hier om gaat was zeer klein - dit zou men door de omvang van het boek bijna uit het oog verliezen - en in het geheel niet representatief voor de Amerikaanse intellectuelen in het algemeen. Het betreft bijna zonder uitzondering kinderen van arme, veelal joodse immigranten, die zich rond de eeuwwisseling in New York hadden gevestigd. Hoe klein echter ook in omvang, hun invloed zou uitzonderlijk groot worden, en ze is dat nog steeds: Van Rossem sluit zijn geschiedschrijving af in 1953, maar dertig jaar later blijken de voornaamsten van deze generatie ondertussen voor een derde keer te zijn geboren, nu als neoconservatieven die een kruistocht zijn begonnen tegen het hedendaagse gevaar van het communisme en de uitwassen van de verzorgingsstaat. Om wie gaat het? Behalve Daniel Bell rekent Van Rossem tot deze generatie Irving Howe, Dwight Macdonald, Mary McCarthy, Lionel Trilling, Hannah Ahrendt, Saul Bellow, Richard Hofstadter, Irving Kristol, Norman Podhoretz, David Riesman, Leslie Fiedler, Alfred Kazin, Sidney Hook, Philip Rahv, Harold Rosenberg en Diana Trilling.

De geschiedschrijving van deze generatie over de periode 1934-1953 is - losjes - gegroepeerd rond de Partisan Review, het tijdschrift dat het forum bij uitstek van de groep zou worden. Later zou daar - vanaf 1946 - Commentary bij komen, en nog weer later Dissent, dat zelf een gevolg was van de breuklijn tussen sociaal-democraten en wat toen nog niet neoconservatieven heetten (of waren). Heden ten dage staat de Partisan Review duidelijk op het tweede plan, is Commentary onder het agressieve redacteurschap van Norman Podhoretz het gezaghebbende forum van de neoconservatieven, en draagt Dissent nog steeds het klassieke sociaal-democratische gedachtengoed uit. Het radicale temperament schaamt zich er niet voor vóór alles een proeve van ideeëngeschiedenis te zijn. Zelfs een feit als het oplagecijfer van de Partisan Review komt in het ruim bemeten boek maar één keer terloops voor.

Geschiedenis

De Partisan Review werd in 1934 opgericht door de Amerikaanse Communistische Partij, als een instrument waarmee jonge radicale schrijvers aan een Stem konden komen - ten behoeve van de partij. Vanaf het begin tot in de jaren zestig werd de redactie gevoerd door William Phillips en Philip Rahv, die door Van Rossem op rake wijze worden neergezet. (Over de eeuwige radicaal Rahv schrijft hij: ‘Aangezien hij een door en door conservatief man was, veranderde hij in de rest van zijn leven zo weinig mogelijk aan het universele universum dat hij aan het eind van de jaren twintig en het begin van de jaren dertig met zoveel moeite voor zich zelf gecreëerd had.’ (blz. 25) Het centrale begrip onder radicale intellectuelen in de jaren dertig was Geschiedenis. Daar ging het om: om de zin van de Geschiedenis te begrijpen, en om met de Geschiedenis in de pas te lopen. Een dergelijke geesteshouding leidde onafwendbaar naar de communistische partij: ‘Niemand leek in de jaren dertig de geschiedenis beter te kennen en niemand was bereid gewetenlozer naar die kennis te handelen dan de communisten.’ De flirt van deze generatie met het communisme was voor een groot deel modieuze meeloperij, volgens Van Rossem. Een slecht gebit gold als bewijs van proletarische integriteit: Auden en Isherwood besloten ooit, samen in Berlijn, in sneltreinvaart hun gebit te ruïneren door elke dag een pond drop te eten en met tanden poetsen te stoppen.

De Partisan Review bleef niet lang onder de vleugels van de CPUSA. In 1936 brak de redactie met de partij, naar aanleiding van de showprocessen in Moskou. Maar in de

[p. 27]

voorafgaande jaren was een scherpe tegenstelling gegroeid tussen de geheel clichématige cultuurpolitiek van de CPUSA, en het radicale modernisme dat de inspiratie van de Partisan Review bleef. De breuk met het communisme, zo tekende de redactie daarbij aan, zou geen breuk met het marxisme betekenen. Uitvoerig beschrijft Van Rossem de intellectuele odyssee die met dat uitgangspunt begon. De Partisan Review was anticommunistisch, vér voor de Koude Oorlog uitbrak, en op heel eigen gronden; ze was het op een moment dat de liberale elites uiterst welwillend tegenover Stalin en de Sovjetunie stonden. Er is een eigenaardige overeenkomst tussen de positie waarin de generatie van de Partisan Review terechtkwam, en die van de Duitse intellectuelen uit de Frankfortse School. In beide gevallen werd het communisme afgewezen, het marxisme aangehouden en de aandacht gericht op de ontwikkeling van de culturele avant-garde. In beide gevallen ook leidde het politieke isolement tot de ontdekking van de intelligentsia als een zelfstandige laag met een eigen politieke verantwoordelijkheid. Daarmee houden de overeenkomsten niet op: bij het debat over de massacultuur, dat in de jaren veertig begon, namen mensen als Macdonald en Adorno niet alleen overeenkomstige stellingen in, maar werkten ze ook feitelijk samen.

Massacultuur

Het was het principiële anticommunisme dat de intellectuelen van de Partisan Review na de Tweede Wereldoorlog grote invloed gaf. Terzelfdertijd ontdekten zij dat de uitgangspunten waaraan ze - soms nog tot ver in de oorlog - hadden vastgehouden nergens op sloegen. De verwerping van het communisme hadden zij steeds gekoppeld aan de noodzaak van een échte revolutie en de verwerping van kapitalisme en democratie, die als decadent, achterlijk, en ten dode opgeschreven werden beschouwd. Nu bleek niet alleen dat dat verrotte Amerikaanse stelsel niet alleen de oorlog had overleefd, maar er ook nog uit te voorschijn was getreden als de grootste en welvarendste macht ter wereld.

Vergeleken met de Sovjetunie en Hitler-Duitsland, maar ook met de ‘oude’ Europese landen bleek Amerika nog de beste van alle mogelijke werelden, en zo ontdekten de kritische intellectuelen hun eigen land. Die ontdekking leidde tot een drietal thema's waaromheen de discussies en denkbeelden van de ‘twice-born’ generatie gegroepeerd kunnen worden. Het eerste was de verklaring van stalinisme en van de verwording van het communisme - een verklaring die gezocht werd in een theorie van de totalitaire staat, een theorie waarin meteen ook nog de gevaren van de massacultuur werden meegenomen, omdat deze het potentieel van een ontwikkeling in totalitaire richting ook binnen democratieën vormde.

Het tweede grote thema was dat van het einde der ideologieën. Een samenleving als de Amerikaanse kon het stellen zonder de fanatieke ideologieën van links en rechts; tevreden constateerden de intellectuelen van de Partisan Review in de jaren vijftig dat dit ook feitelijk het geval leek te zijn.

Het derde, en meest omvattende thema echter was dat van het realisme. Het nieuwe Amerika was een wereldmacht geworden, die afstand moest doen van zijn boerse verleden en de overdreven en onwerkelijke idealen die daar leefden. Het debat over het realisme ging echter niet alleen, en zelfs niet in de eerste plaats over politiek. Het werd - vooral door Lionel Trilling, in zekere zin de kernfiguur van dit boek - veeleer geplaatst in een culturele context. Zowel liberalisme als socialisme gingen volgens Trilling gebukt onder pijnlijk simpel vooruitgangsgeloof, waarin geen plaats was ingeruimd voor de werkelijkheid van het menselijk tekort. Realisme is uiteindelijk te reduceren tot het aanvaarden van de sterfelijkheid van de mens - pas op deze basis is een werkelijk menselijk leven en een werkelijke humanistische cultuur - die Trilling herontdekte in de grote traditie van de burgerlijke cultuur - mogelijk.

Van Rossem heeft al deze thema's en debatten even zorgvuldig als uitvoerig beschreven - men zou willen dat een dergelijk boek over een groep Nederlandse intellectuelen was geschreven - en dat beschrijven is bovendien gedaan in een vaak goed en leesbaar Nederlands, al neemt hij af en toe met iets te veel ironie afstand van zijn onderwerp. In de jaren zestig vielen veel van de constructies van deze generatie in duigen, zeker. Maar is de ontwikkeling van de Amerikaanse New Left, om maar een voorbeeld te noemen, niet precies zo verlopen als door hen is gevreesd en voorspeld? Herhaalde de geschiedenis van de jaren dertig zich niet in veel opzichten op deprimerende wijze in de jaren zestig en zeventig? Dit zijn echter niet de enige vragen waartoe dit rijke boek prikkelt.

■