Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 22]

Langzame nostalgie en een meidenziekte
Nieuwe boeken van Tom Pauka en F. van den Bosch

In een plooi van de tijd Verhalen door F. van den Bosch Uitgever: Querido 108 p., f22,50
De meidenziekte door Tom Pauka Uitgever: Querido 165 p., f29,50
Frans de Rover

‘De grootste vijand van de literatuur is haast,’ merkte F.C. Terborgh eens op. Ik vermoed dat F. van den Bosch die uitspraak van een van de meest zorgvuldige stilisten uit ons taalgebied zal beamen. Van den Bosch debuteerde in 1978 op latere leeftijd met Het regenhuis en andere verhalen, een bundel die verraste door de compacte en suggestieve taal waarmee Van den Bosch meer de sfeer van situaties (in Indië en Zweden) weergaf dan de handeling, de actiemomenten.

Schrijvers die zo ‘taal-precieus’ te werk gaan (ik denk in dit verband behalve aan Terborgh ook aan het beste werk van Alberts) zijn doorgaans geen scheppers van een omvangrijk oeuvre - het werk dat zij voor publikatie geschikt achten, lijkt op het moeizaam prijsgeven van iets dat vele malen gewogen en te licht (of beter: te ‘zwaar’ van informatie) bevonden is, dat keer op keer herzien en herschreven is totdat er niets anders kon resulteren dan déze tekst in déze vorm. Zij schrijven literatuur die een groot beroep doet op het voorstellingsvermogen van de lezer; zij staan iets ter zijde van het actuele literaire gebeuren; zij opereren, met een variant op de titel van Van den Bosch' nieuwste bundel, ‘in de plooi van de literatuurgeschiedenis’. Maar daar hebben soms wel de meest subtiele en daardoor meest interessante gebeurtenissen plaats.

Vijf jaar na zijn debuut publiceert Van den Bosch nu vijf nieuwe verhalen - vier daarvan hebben (herinneringen aan) Indië tot onderwerp, het slotverhaal, het langste, is het verslag van een voettocht door Lapland. Aan wat demografisch, geografisch en klimatologisch twee uitersten lijkt te vormen, weet Van den Bosch toch een eenheid mee te geven door het grondthema dat alle verhalen doortrekt: nostalgie. De stille krachten in het oude Indië, die zoveel gevoelens van heimwee loswoelen, krijgen hun pendant in de ongerepte, onberekenbare, bijna wrede natuur van Lapland. Met nauwelijks verholen wrok tegen de technische ‘verworvenheden’ beschrijft de ik-figuur in ‘Regen over Ritsemjokk’ hoe de Samen, de oorspronkelijke, van rendierteelt levende, bewoners van Lapland, langzaam ten offer vallen aan de Zweedse expansie. ‘Je kunt deze ontwikkeling onvermijdelijk noemen, als je ervan af wilt zijn. Ja, heeft de mens ooit iets aan zijn lot toe of af kunnen doen?’ Een retorische vraag of de uiting van een fatalist? De wijze waarop Van den Bosch in dit verhaal het Laplandse regenlandschap evoceert en van zijn betrokkenheid met de autochtonen getuigt, maakt dat je als lezer zijn gevoel van onmacht over de - inderdaad onvermijdelijke - vernietiging van een natuur en cultuur zonder meer deelt.

F. van den Bosch

Toverij

De vooruitgang eist zijn tol, zoals ook het volwassen worden dat doet. Over het laatste probleem gaan de twee mooiste verhalen van de bundel: het titelverhalen en ‘Oom James’. ‘Het was vroeg in de middag. Er was nauwelijks een zuchtje wind. De duiven koerden boven de rode daken van de hete stad. Johan was uit zijn bed gekropen en zat in zijn tjelana monjet op de overloop. Hij hield zijn ogen dicht alsof hij sliep zoals de andere mensen. Maar hij luisterde. De duiven riepen van zo ver dat hij wel luisteren móést. Er was rood en blauw in de stemmen van de duiven en daarachter, in de groene verte, daar was helemaal niets en kon alles, alles gebeuren. Toen hij opkeek zat de huisjongen naast hem. Daar zaten ze met z'n tweeën, de voeten in het grind, op een uur van de dag tussen alle andere uren in, in een plooi van de tijd.’ Grotendeels meekijkend met de huisjongen Ketjil beschrijft Van den Bosch in sobere maar juist gekozen woorden en beelden het ontstaan van een bijzondere vriendschap tussen Ketjil en de kleine, eigenwillige Johan. Ketjil leert Johan toveren: ‘Geen formules, maar de essentie ervan, die je wakker kon maken in iemands hart. Die, lang geleden, een oude bevende man wakker had gemaakt in zijn hart.’ Maar de betovering van hun vriendschap wordt verbroken door Johans ouders die Ketjil op verdenking van diefstal ontslaan.

Aanvankelijk overmoedig maar allengs treuriger zwerft Ketjil die middag over de pasar; ten slotte koopt hij een klein speelgoedvogeltje omdat een echte te duur is. Hij probeert het tot leven te toveren: ‘Met zijn hele hart wenste hij dat het weg mocht vliegen, naar Menteng, waar zijn kleine discipel woonde.’ Als hij het beestje loslaat, valt het op de grond, kleurloos - ‘Zo bedrogen hem de spreuken van zijn voorgeslacht.’ Maar in de twee zinnen waarmee Van den Bosch het korte verhaal besluit weet hij er een wending van verrassende schoonheid aan te geven die het geheel op het niveau van de onvergetelijke stille krachten tilt: ‘Toen Johan de volgende morgen wakker werd, lag er een klein gekleurd vogeltje op zijn bed, zoals je op de pasar voor kinderen kunt kopen. Soms gedoogt God een kleine toverij.’

Tom Pauka

Zó een verhaal besluiten maakt door de suggestiviteit de indruk van grote zorgvuldigheid; een zorgvuldigheid die iets met de essentie van literatuur te maken heeft. Dit laatste geldt eveneens voor ‘Oom James’, ‘dit verhaal over een man die ik tweemaal in mijn leven heb ontmoet en die toch zo'n groot stuk ervan beheerst’. De eerste maal was in Indië, toen de ik-figuur als tienjarig jongetje met een veel te groot mes op avonturentocht door het pisangbos rende en plotseling voor het huis van ‘Oom James’ stond. Tijdens het korte, abrupt eindigende bezoek raakte hij volledig in de ban van die ‘vreemde’ man met zijn twee loopse tekkels. De tweede maal speelt zich af in Amsterdam, op wat na de toevallige (maar wat is toeval in deze verhalen?) ontmoeting de laatste levensavond zal blijken van oom James, een oude man nu voor wie de dingen nooit voorbij

[p. 23]

zijn gegaan. En ‘Het Ding’ is voor hem de moord op een rampokker: ‘Ik heb er altijd naar verlangd om het weer te doen, niet als ik bij mijn verstand ben, maar in mijn nachtmerries. Daarom slaap ik op de sofa. Ik durf niet in mijn eigen bed. Om het weer te doen, om het weer te doen (...) om het ongedaan te maken.’ Samen met de ik-figuur, inmiddels uiteraard ook een oude man, speelt oom James voor hoe hij de indringer de nek gebroken heeft. Speelt? Die avond, zijn laatste, slaapt hij weer in zijn eigen bed. Ook dit verhaal krijgt een verrassend, vooral ‘verlossend’ einde. Tal van motieven geven het een hechte compositie, en de sfeer, die sfeer...

Terloops, waar het om de uitleg van een woord gaat, merkt Van den Bosch op: ‘Omdat het anders maar in die vervelende woordenlijst (die aan boek is toegevoegd - FdR) moet en omdat het beslist de laatste keer is dat ik over zulke dingen schrijf - wil ik hier wel even mijn diepere inzichten omtrent de arit kwijt.’ ‘Beslist de laatste keer’ - in het belang van hun lezers én dat van de literatuur zouden sommige schrijvers niet zo zeker van hun zaak mogen zijn.

Aanzienlijk haastiger dan Van den Bosch blijkt Tom Pauka te werk te gaan. Na zijn (eveneens late) debuut in 1980 (onder de nu veelzeggende titel Een moeilijke eter en andere verhalen) publiceert hij alweer zijn derde roman. Pauka legt in de keuze van zijn onderwerpen een bijzondere voorkeur voor ziektegeschiedenissen aan de dag: was de hoofdpersoon in Een ongewenst verlangen (1982) een multiple-sclerosepatiënt, ditmaal lijdt de protagonist aan anorexia nervosa, een weigering te eten die vooral bij jonge meisjes - met vaak fatale afloop - voorkomt. Een jongen met een meidenziekte dus en Pauka weet daar munt uit te slaan. Ook in het ziekteverloop van de m.s.-patiënt ontbrak lichtvoetigheid en ironie niet, maar deze roman is zonder twijfel Pauka's meest amusante door de losse toon en het opgewekte taalgebruik. De ziekte van de zestienjarige Hans manifesteert zich eigenlijk geen moment als een werkelijk serieus te nemen medisch probleem - zoals de magazijnmeester in het ziekenhuis waar Hans verblijft om aan te sterken, de dom-slimme neger Monsanto opmerkt: ‘U bent een lichte vorm van psychopaat.’ Dit als conclusie van een gesprek waarin Monsanto slechts twee ziekten onderscheidt: ziekten en onzinziekten die bij het naderen van de vakantie overgaan, en Hans zijn eigen geval diagnostiseert met: ‘als ik moest kiezen, dan was het eerder een onzinziekte dan een ziekte.’

De lange Hans behoort tot het type jongens-fantasten zoals dat in het werk van Vestdijk wel voorkomt, of, het meest recent, in Brakmans Een weekend in Oostende: jongens die met hun verhalen de wereld naar hun hand zetten en versteld doen staan. Pauka lijkt Hans' ziekte dan ook meer als aanleiding te gebruiken voor een makkelijk leesbaar verslag van een avontuurlijke jongen op weg naar de volwassenheid. Dank zij zijn kwaal kan Hans in de meest absurde situaties verzeild raken, of althans op normale situaties en enigszins absurd reageren - de voordelen van een hoofdpersoon met een onzinziekte, óók voor de structuur van zo'n boek. Hans formuleert het duidelijk: ‘Mijn leven bestond eigenlijk uit losse geschiedenissen zonder kop of staart, ze konden net zo goed gebeurd zijn in het leven van allemaal verschillende mensen (...) Er bestond geen uitleg die de verbinding van het een met het ander begrijpelijk maakte, vandaar dat ik altijd een betere verklaring bij de hand had. Naast iedere gebeurtenis bestond een verhaal, zo was mijn hele leven geweest. In de verhalen voelde ik me beter thuis dan in de waarheid. De verhalen kon ik in elkaar schuiven als de rails van een spoortrein, pasten altijd, gingen waar ik wou. Ze brachten orde in mijn leven.’

Ondanks zijn idee van orde, is hiermee ook het bezwaar tegen de roman geformuleerd: er gaat geen enkele dwingende kracht van uit. Hans' geschiedenissen zijn wel wat erg los en willekeurig aan elkaar geplakt. Pauka situeert de roman vlak na de oorlog en daardoor kunnen er wat oorlogsherinneringen worden opgehaald, maar als je die weglaat, heeft het verhaal niets aan inhoud of compositie gemist. De orde in de roman komt feitelijk van twee langere geschiedenissen: de avonturen in het ziekenhuis met de kruimeldief Monsanto en de erotische avonturen met mevrouw Storm en haar veertienjarige dochter Vera in een zomerhuisje aan het IJsselmeer. In de beschrijving van het ziekenhuisgebeuren ontsnapt Pauka niet aan het clichématige en voorspelbare, maar in de tweede reeks avonturen weet hij de aandacht vast te houden en zelfs een erotische spanning te creëren. Hans is ontsnapt uit het ziekenhuis en een zomerhuisje binnengeslopen om aan eten te komen (perioden van vasten en van ongeremde gulzigheid wisselen elkaar af). Hij wordt betrapt door de kleine Vera, die ondanks haar jeugdige leeftijd al heel wat raffinement in huis heeft en er voor zorgt dat Hans kan blijven. Maar haar moeder is nog ondeugender en als Vera naar bed is gestuurd, begint ze met haar avances. Pauka komt tot aardige typeringen: na een baldadig spelletje buren-pesten zet de gescheiden moeder maar eens een flesje vermout tussen haar en de begeerde, wat argwanende insluiper: ‘Ik had een hekel aan dronkenschap en ik lette op haar, hoewel ik niet precies geweten zou hebben wat eraan te doen als ze tipsy had willen worden. Maar voorlopig zag ze eruit als iemand die net terug is van een partijtje straatvoetbal, warm en moe en nog een beetje vechtlustig.’ Haar vechtlust blijkt heel wat doortrapter dan die van haar dochter en Hans moet alle beroep op zijn fantasie doen om zich beide dames met verhalen letterlijk van het lijf te houden. Toch zitten daar charmante momenten in. Het hoogtepunt is een nachtelijke roeitocht met mevrouw Storm die eindigt in een zwempartij rond een enorme vis in een fuik. Beiden betasten het gladde, stilstaande dier - symboliek??? Maar de plotselinge aanblik van een naakte vrouw die verleidelijke toespelingen maakt, brengt bij Hans een schrikreactie teweeg: ‘In mezelf voelde ik het vuur oplaaien dat alles wat er aan saamhorigheid is vernietigt. Ik draaide me om en zwom onder water naar het diepere deel van het meer. Hoe haalde iemand het in haar hoofd om zo te gaan zwemmen, ik lag nota bene in een en hetzelfde water met haar.’

De moeizame weg naar volwassenheid en erotiek van een gevoelige jongen - in situaties als deze maakt Pauka dat probleem, ook door ironisch taalgebruk, het meest invoelbaar. Dat die jongen een moeilijke eter behept met smetvrees is, voegt daar een zekere dimensie aan toe, maar misschien dat Pauka volgend jaar in zijn nieuwe roman eens kan proberen personages zonder (onzin)ziekten psychologisch aanvaardbaar te maken.

■