Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 21]

Uit de schaduw
Herinneringen van de beweging van Tachtig

Frans Erens Vervlogen jaren vervolledigd uitgegeven en van aantekeningen voorzien door Harry G.M. Prick, met een inleiding van Anton van Duinkerken Uitgever: Nijhoff, 486 p., f27,50
Aegidius W. Timmerman Tim's herinneringen met een nawoord en voorzien van aantekeningen, bezorgd door Harry G.M. Prick Uitgever: De Arbeiderspers, Privé-domein 309 p., f52,50
Peter J.A. Winkels

In zijn inleiding op de eerste druk van Frans Erens' Vervlogen jaren schrijft Anton van Duinkerken: ‘Het is pikant, zijn gedenkschriften te vergelijken met de memoriebladen, die Dr. Aegidius Timmerman als tachtigjarige deed verschijnen onder de vertrouwelijke titel Tim's herinneringen. Tim was de bijnaam, die de Homerus-vertaler als student, en later als leraar in de klassieke letteren, bij vrienden en leerlingen droeg. Zijn memoires komen in menig opzicht met die van Erens overeen.

De leeftijd van de schrijvers was ongeveer dezelfde. Beider herinnering ging terug naar dezelfde of gelijkaardige gebeurtenissen. Beiden beleefden in de vriendenkring van de tachtigers zelf de opkomst van de tachtiger beweging. Beiden ontvingen een academische opleiding en schreven hun indrukken neer over de universiteit en haar professoren. Beiden besluiten hun memoires kort na hun mededelingen over de gebeurtenissen uit de tachtiger jaren. Sommige bladzijden dekken elkander naar de inhoud als gebeurde het opzettelijk.’

Inderdaad is het frappant dat Vervlogen jaren van mr. Frans Erens (1857-1935) en Tim's herinneringen van Aegidius Timmerman (1858-1941) memoires over een zelfde tijdvlak bevatten. Een andere overeenkomst is dat een aantal van de herinneringen al eerder in het tijdschrift van de tachtigers, De Nieuwe Gids, waren verschenen. Ondanks deze mogelijkheden tot beïnvloeding is er echter geen sprake van aanwijsbare wisselwerking tussen beide auteurs. Timmerman wordt zelfs niet genoemd bij Erens. Een andere opmerkelijke parallel tussen beide boeken is dat ze telkens weer bijna gelijktijdig verschijnen. Na de eerste druk van 1938 wordt Vervlogen jaren in 1957 opnieuw uitgegeven, vervolledigd en van aantekeningen voorzien door Harry G.M. Prick. Tim's herinneringen werd in 1960 opnieuw uitgegeven, na het eerste, succesvolle verschijnen in 1938.

Beide boeken zijn nu, kort na elkaar, opnieuw herdrukt. Timmermans herinneringen hebben in deze editie een nawoord en aantekeningen gekregen van dezelfde tekstbezorger als die van Erens. Ongetwijfeld zal de groeiende belangstelling voor en de grote stroom al dan niet verantwoorde heruitgaven van de beweging van Tachtig hebben bijgedragen aan het feit dat beide boeken nu opnieuw het licht zien. Met 1985 in het verschiet, wanneer het honderd jaar geleden is dat De Nieuwe Gids werd opgericht, zal deze belangstelling alleen maar groter worden. Afgezien van de herinneringen van Annie Salomons (langzamerhand ook rijp voor een nieuwe druk?) zijn Vervlogen jaren en Tim's herinneringen immers vrijwel de enige herinneringen van tijdgenoten, dan wel kringgenoten, van de tachtigers die op papier zijn vastgelegd. Beide boeken hebben het hunne bijdragen aan de mythevorming rond de beweging van Tachtig. Recent zijn zowel Vervlogen jaren als Tim's herinneringen gretig gebruikt bij publikaties over een andere randfiguur van Tachtig, Hein Boeken. Waarschijnlijk bestaat er toch een grote behoefte bij de lezer om naast de talloze herdrukken ook kennis te nemen van persoonlijke details van en over de tachtigers. Ook het recent verschenen Schrijversprentenboek over de tachtigers valt in dat kader. Maar naast het bevredigen van een zekere nieuwsgierigheid geven herinneringenboeken als Vervlogen jaren en Tim's herinneringen ook informatie over de achtergronden van het ontstaan van literatuur. Van Herman Gorters Mei wordt in beide boeken een deel van de ontstaansgeschiedenis gegeven.

Frans Erens en zijn vrouw

Hein Boeken

In geschreven portretten van kunstenaars als bij voorbeeld Willem Kloos, Alphons Diepenbrock, Lodewijk van Deyssel, Jan Veth en Jacobus van Looy maken zowel Erens als Timmerman een duidelijker situering van de literatuur van de tachtigers in hun tijd mogelijk. Daarbij zijn er, zoals Van Duinkerken al opmerkte, verschillen. De eerder genoemde dichter Hein Boeken bij voorbeeld wordt door Erens als volgt beschreven: ‘Hein Boeken is geweest een man van den vrede, die trachtte bij ontstemdheid of meeningsverschillen de harmonie te herstellen. De goede Hein was altijd bereid in ieders leed en vreugde te deelen. Hij is een fijn artiest, de ciseleerder van diepgevoelde en kunstige sonnetten. Ook is hij een erudiet; hij is op de hoogte van de verschillende Europeesche literaturen, maar de klassieke letteren hebben vooral zijn liefde gehad.’ Bij Timmerman lezen we: ‘Ja, daar was inderdaad ook Hein Boeken, de zonderlinge intimus en accoliet van Willem Kloos in dien tijd, voor wien hij een kinderlijke en oprechte vereering koesterde, wien hij in alle moeilijkheden met groote zelfverloochening hielp en verdedigde. Men zag hen altijd samen zitten achter een glaasje van 't een of 't ander, zonder iets te zeggen, Boeken na een doordachte slok zwaar zuchtend en zijn broek ophalend, Kloos in diep gepeins verzonken naar den grond starend met ook zijn handen diep in zijn broekzakken en nu en dan rondstarend of hij pas uit een sluimering ontwaakte...’

Waarom zet men zijn herinneringen op papier? Timmerman legt dat uit in zijn Voorwoord: ‘Er zijn twee redenen waarom ik ondernomen heb deze Autobiografie te schrijven. Ten eerste heb ik mijn heele leven intens genoten van dergelijke lectuur. (...) Ten tweede, heeft men mij honderd maal gezegd, dat ik zoo genoegelijk kon vertellen. (...) Bovendien ben ik bevriend geweest met de meeste mannen van de beweging van tachtig, aan wier omgang ik eindeloos veel levensblijheid en intellectueele frischheid te danken heb.’ Timmerman stelt zich, zoals hij zelf zegt, vooral op als verteller. Een groot deel van zijn boek beschrijft zijn jeugd in het beschermde, gegoede Amsterdamse milieu waarin hij opgroeit. Nadat zijn vader hem aanvankelijk thuis een opleiding heeft gegeven besluit deze dat het jongetje Gidius op negenjarige leeftijd ‘onder de jongens’ moet komen: ‘De verblinding van mijn vader, dat ik een aankomend aspirantgenie was, een geloof dat uit negentig procent genegenheid en tien, door mij altijd te verontschuldigen, procent ijdelheid voortkwam - hij wilde althans een déél van de eer mijner vorming genieten! - heeft mij op de lagere school, waar ik volle drie jaar te laat debuteerde, maanden lang op de droevigste manier doen lijden.’ In deze, dicht bij zich zelf liggende vertelling blijft Timmerman observeren. De járen later neergeschreven uitspraken van de vader worden droogweg aan het papier toevertrouwd, alsof ze gisteren gehoord waren. De figuren blijven bij Timmerman steken in die observatie; zij groeien niet uit tot karakters. Het is typerend dat zijn enige roman, Leo en Gerda (uit-

vervolg op pagina 40