Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 16]

Het meest innerlijke en geheime
Brakmans boeiende visie op zijn eigen werk

Een wak in het kroos door Willem Brakman Uitgever: Querido 144 p., f27,50
Tom van Deel

Sommige schrijvers formuleren zelf het kader waarbinnen hun werk het meest vruchtbaar kan worden gelezen. Vestdijk is er een goed voorbeeld van: met boeken als De glanzende kiemcel of De toekomst der religie gaf hij exegeten van zijn gedichten en romans een vocabulaire in handen en een gedachtengang in het hoofd die nogal wat ophelderen.

Onder de huidige schrijvers interesseren Mulisch en Krol zich voor de vorming van zo'n blikveld. Ze zorgen beiden voor geschriften die met meer of minder nadruk pro domo zijn: De compositie van de wereld en De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels. Vooral het werk van Krol is, sinds Het gemillimeterde hoofd, eigenlijk nooit meer vrij van de reflectie op het eigen bedrijf en het kan dan ook als een heel bijzondere symbiose van vertellen en denken óver vertellen gezien worden.

Willem Brakman heeft blijkens zijn gebundelde oeuvre maar een enkele maal geschreven over het schrijven in het algemeen of over dat van hem zelf in het bijzonder. Wel liet hij op de novelle Glubke's oordeel een essay volgen over de gothic novel, Het monster van Frankenstein, dat bruikbaar is voor de benadering van zijn eigen werk. Zijn roman Ansichten uit Amerika wordt in talloze cursieve gedeeltes becommentarieerd door ‘de schrijver’ en ‘de verteller’ en geeft daardoor heel wat prijs van Brakmans poëtica (zoals schrijfopvattingen tegenwoordig heten). Ook in het boekje Zeeland bestaat niet staan een paar stukjes die de theorie of de praktijk van het eigen schrijven belichten.

De beste handleiding bij de lectuur van Brakman - afgezien van een paar beschouwingen van anderen - vormden een groot aantal interviews die hij niet zonder gretigheid had gebruikt voor een uiteenzetting van zijn opvattingen over het schrijven. Sindsdien, niet altijd goed begrepen, zijn formules als ‘de troost van de vorm’ bon ton in het debat over zijn werk. Verspreid in tijdschriften zijn nog een paar essays in dit verband van belang, onder meer over Rilke, Mann, Jünger en Melville.

Op verzoek van het voormalig ministerie van CRM heeft Brakman nu een kloek essay geschreven over eigen werk, Een wak in het kroos. Het is een verbluffend boek, van een schrijver die als geen ander diepgaand, samenhangend, beeldend en animerend over zich zelf en zijn werk kan spreken (het valt op met hoeveel, toenemend, retorisch talent Brakman schrijft).

Schrijven over eigen werk is riskant, vandaar dat de meesten, als ze het al doen, het indirect aanpakken. Ze hebben het over een schrijver die ze bewonderen of verfoeien, of essayeren meer in abstracto over literatuur. Brakmans boek is opmerkelijk vanwege de voortdurende gerichtheid op het eigen schrijverschap, op de biografische impulsen die eraan ten grondslag liggen en op het resultaat, de boeken zelf.

De samenhang tussen leven en werk wordt fraai uitgedrukt in de wijze waarop Brakman het gedicht ‘Het kind en ik’ van Nijhoff kennelijk leest. Men herinnert zich: een schrijver maakt ‘een wak in het kroos’ van een vijver en ziet daar diep beneden, op de bodem, een kind bezig met schrijven. ‘Het woord onder de griffel/herkende ik, was van mij.’ In zijn essay legt Brakman een dwingend verband tussen het kind dat hij was en de schrijver die hij worden zou. Zelfs besluit hij het boek met de analyse van ‘“Het kind dat wij waren”’ uit Vijf manieren om een oude dame te wekken. ‘Eigenlijk heb ik altijd geschreven over het kind dat ik was, over zijn mythologische dimensies en zijn blik om het grote verlies.’

Strandgevoel

Hij begint ook met dat kind, zij het na een principiële verdediging van het auto-essayistische genre. Het kind staat op het strand, een eindeloos te interpreteren locatie, die we kennen uit de verhalen van De weg naar huis. Brakman vat dat strandgevoel verhelderend samen: ‘ombruist door kleine golfjes, in de rug gedekt door de strandtent, door allen bemind en rustend in zorg, stond ik op het enig juiste punt van de wereld, namelijk daar waar ik stond en ik keek naar de zee. Weer thuis na een dag vol zon was er geen onderscheid meer tussen naar bed gaan en naar bed gebracht worden en zozeer viel ik samen met mijn toen tot het uiterste beminde lichaam, dat ik voor het eerst waarlijk de geest heb gezien: de benen behaaglijk opgetrokken, alles netjes opgevouwen en in het hart van alle dingen.’

Deze sensatie van samenvallen met, niet gescheiden zijn van de wereld, ‘in het hart van alle dingen’, geeft richting aan het verlangen dat in Brakmans werk zo opvallend aanwezig is, en dat altijd weer stoot op een werkelijkheid die er zijn schouders voor ophaalt. Beeldend, aanvankelijk meer als pure biografie, minder als exegese van het eigen werk, beschrijft Brakman de ontwikkeling van het verinnerlijkte kind tot een personage dat in geen van zijn boeken ontbreekt. Het is de man met ‘een apart talent’ voor trouw aan ‘het oninlosbare’.

‘Als we zijn woorden mogen geloven, en ik doe dat wel, dan zocht Vestdijk oorsprong en doel van zijn schrijverschap in het bestrijden van de verveling; ikzelf zoek de bron der bronnen in een ondelgbare haat, een niet te dempen behoefte aan antediluviale rechtvaardigheid. In mijn diepten wortelt een krijtwit mens die met hese stem beweert dat hem onrecht is aangedaan en kwaad toegebracht, dat hij opzij geschoven, niet toegelaten, over het hoofd gezien, vernederd, misverstaan niet begrepen is, en het doet absoluut niet ter zake of dat nu terecht of niet terecht wordt beweerd, dat is hout of steenkool, als bron van grote creatieve warmte voldoet het aan een basale voorwaarde. Daarna is pas alles mogelijk.’

Uit Een wak in het kroos kunnen verschillende kwesties naar voren worden gehaald. Het verband tussen de gepredisponeerdheid van de schrijver en de aard van zijn werk is een onmiskenbare lijn. Maar er komt veel meer in ter sprake.

Opmerkingen als: ‘iets van een droomuitlegger zou een goed lezer ook wel moeten hebben’ hangen samen met een werkwijze die Brakman zelf ‘beeldend’ noemt. Hij bespreekt uitvoerig het weinig bekende Het godgeklaagde feest en laat zien hoe van de lezer gevoel wordt gevraagd voor een aaneenschakeling van ogenschijnlijk disparate scènes. Dat geldt in niet mindere mate voor Een weekend in Oostende. Veel blijft er verzwegen, maar voor de goede verstaander licht een verband op dat ‘eenheidsstichtend’ is, ‘een in de blik gegarandeerde samenhang in plaats van een constructie’.

Poppenkastje, ca. 1957 Frans Erens en zijn vrouw

Over dat eenheidsconcept, over realiteit en verbeelding, over ‘jeugd als bouwstof’, over de ‘grote figuren’ uit zijn werk, de Ma-moeder, de witte vrouw, de man met de bolhoed, over lezen en verstaan, over de tijd en de dood en over een paar boeken van hem zelf in het bijzonder (speciaal nog Het zwart uit de mond van Madame Bovary en De biograaf) gaat het in dit concies en geconcentreerd geschreven boek.

Poppenkasten en kijkdozen

Zoals het hoort weet Brakman met pathos, anekdotiek, scherpzinnige analyse en beeldend filosoferen de aandacht gevangen te houden en ontsnapt hij aan de gevaren die deze, door sommigen mogelijk als narcistisch te veroordelen, aandacht voor het eigene aankleven. Tot de mooiste passages - maar er zijn er nogal wat die de mooiste kunnen heten - reken ik die over de poppenkast en de kijkdoos. De poppenkast: ‘Uit mijzelf weg staarde ik in een ruimte die ik herkende als de meest innerlijke en geheime.’ En wat de kijkdoos betreft: ‘Ik herinner mij dat ik op een keer een nogal bizar kersttafereel had samengesteld en met grote waakzaamheid en argwaan het oog voor het kijkgat bekeek. Er bestond, meen ik, ook zo iets als

vervolg op pag. 20