Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 10]

De jaren van virtuositeit
Het eerste deel van een verrukkelijke biografie over Franz Liszt

Franz Liszt - The Virtuose Years 1811-1847 door Alan Walker Uitgever: Alfred A. Knopf, f 76,85 Importeur: Van Ditmar
Maarten 't Hart

De kleurrijkste persoonlijkheid in de muziekwereld van het vorige millennium was ongetwijfeld Franz Liszt. Hij beheerste de gehele negentiende eeuw. Hij kende alle beroemde en minder beroemde componisten. Hij was de schoonvader van Richard Wagner, die hij overleefde. Hij werd geboren in een achterafdorpje in Hongarije, in Raiding, op 22 oktober 1811 en hij stierf, passend, in Bayreuth, op 31 juli 1886. Net als de jonge Mozart reisde hij met zijn vader op zeer jeugdige leeftijd door Europa om zich als wonderpianist overal te laten horen. Na een slopende concertreis van drie jaar stierf zijn vader in 1827 in Boulogne. Liszt vestigde zich spoedig daarna in Parijs, waar hij alle belangrijke literatoren ontmoette en kennis maakte met Chopin en Berlioz. Het is goed te beseffen dat hij toen nog maar net in de twintig was.

In 1835 ging hij er met een oudere gravin, Marie D'Agoult, vandoor. Deze gravin was getrouwd en had twee kinderen. In de jaren dat ze met Liszt samenleefde kreeg ze nog drie kinderen, waaronder dochter Cosima, de latere echtgenote van Hans von Bülow en Wagner. Hoewel Liszt enige tijd min of meer afgezonderd met zijn gravin samenleefde, begon hij al spoedig weer concertreizen te maken. Hij begaf zich naar zijn geboorteland Hongarije, en bereisde daarna heel Europa. Ja, tot diep in Rusland en Turkije bracht hij zijn gehoor in vervoering met zijn wonderbaarlijk pianospel. In 1847 zette hij abrupt een punt achter zijn carrière als pianovirtuoos. Hij vestigde zich in Weimar en bleef daar dertien jaar. Hij leefde daar samen met een prinses. Na die tijd woonde hij afwisselend in Rome, Boedapest en Weimar, en in 1865 kreeg hij de tonsuur. Aldus werd de man, aan wiens voeten gravinnen, prinsessen en gewone vrouwen hadden gelegen, een wereldlijke priester. Later bracht hij het zelfs tot Abbé. Maar dat belette hem niet toch overal heen te reizen en ongemeen actief deel te nemen aan het muzikale levan zijn tijd.

Deze nieuwe biografie van Walker behandelt de eerste periode van het leven van Liszt tot aan het magische jaar 1847. Walker had het in zoverre gemakkelijk dat het vrijwel onmogelijk is een saai boek over Liszt te schrijven. Alles is bijzonder aan deze man. Men hoeft maar te vertellen over zijn glorieuze verdwijning met de gravin D'Agoult naar Zwitserland en men heeft al een wonderroman in handen. Maar Walker stuitte ook op de moeilijkheid dat bij Liszt ‘Wahrheit und Dichtung’ reeds tijdens zijn leven onontwarbaar verweven werden. Er is genoeg materiaal. Velen die met Liszt in contact kwamen, schreven over hem. George Sand bracht bij voorbeeld in Lettre d'un voyageur uitvoerig verslag uit over het verblijf van Liszt met zijn gravin in Chamonix. Zo deed ook Pictet in Une Course à Chamonix. En de gravin zelf vertelde haar versie van het hele verhaal later uitvoerig in de roman Nélida, die zij onder het pseudoniem Daniel Stern lang nadat het uit was met Liszt publiceerde. Ook Balzac maakte in Béatrix dankbaar gebruik van alles wat George Sand hem had verteld over Liszt en zijn gravin. Walker, kortom, moest voortdurend de brandende kwestie onder ogen zien: wat is waar, wat gefantaseerd? Met een bewonderenswaardige nauwgezetheid, een scrupuleusheid die slechts het resultaat kan zijn van onderzoek van decennia, ontrafelt hij alle draden, weet hij overal op aannemelijke wijze de feiten achter alle verdichting naar voren te halen.

Identificatie

In heb zelden zo'n verrukkelijke biografie gelezen. Walker schrijft wel wat stijfjes, maar dat is in dit geval juist een voordeel omdat wat hij te melden heeft zelf kleurrijk genoeg is. En na de eerste honderd pagina's (waarbij hij het het moeilijkst had omdat over de jeugd van Liszt bitter weinig bekend is) lijkt hij vleugels te krijgen.

Het aardige van deze biografie is ook dat Liszt in de ogen van Walker absoluut geen kwaad kan doen. Liszt is zijn grote held, de maatstaf voor alle dingen. De gravin wordt niet bepaald als een aardige persoonlijkheid afgeschilderd, en dat geldt eigenlijk voor alle anderee personen waarmee Liszt in aanraking komt. Maar over Liszt zelf lezen we geen onvertogen woord. Al wat hij deed, was goed in de ogen van Walker. Dat Liszt als puber er al naar verlangde om priester te worden en er toch niet voor terugschrok om er een paar jaar later vandoor te gaan met een oudere, gehuwde vrouw - het stelt Walker niet voor problemen.

Ik denk dat dit één van de redenen is waarom deze biografie zo'n overtuigende indruk maakt. Van het eigen ik uit gezien is alles wat men doet immers goed. Het is alsof wij het leven van Liszt zien door zijn eigen ogen. Zo en zo moest het wel verlopen: ‘ik kon niet anders, ik deed wat mijn hart me ingaf, en wat anderen me opdrongen om te doen’. Walker heeft zich zo met Liszt geïdentificeerd dat hij als het ware een autobiografie schreef. Ik ben benieuwd wat deze vergaande identificatie voor gevolgen heeft als Walker het latere leven van Liszt gaat beschrijven. Hij moet dan duidelijk kunnen maken waarom de edelmoedige, genereuze Liszt ondanks die eigenschappen toch met bijna alle grote componisten van zijn tijd in onmin raakte.

Ricordanza

Over de muziek van Liszt horen we in dit eerste deel nog niet zo veel. Maar Liszt had tot 1847 ook nog maar betrekkelijk weinig gecomponeerd. Wat Walker overigens over het werk van Liszt uit die eerste jaren schrijft, is verrassend genoeg. Zo blijkt bij voorbeeld dat de studie in As-groot, later bekend geworden als Ricordanza, die vele commentatoren slechts kennen in de versie uit 1851, al op jeugdige leeftijd is ontstaan. Aldus kan het stuk niet, zoals velen menen, ontstaan zijn onder invloed van Chopin, al klinkt het onmiskenbaar als een Nocturne van de grote Pool.

In deze bijna 500 pagina's vond ik eigenlijk maar één opmerking waarvan ik dacht: hoe heeft hij die kunnen neerschrijven. Op pagina 70 zegt hij over zijn held: ‘No great composer had ever started from humbler beginnings.’ Goed, de vader van Liszt was een eenvoudige bediende van prins Esterházy, maar de vaders van Dvorak, Verdi, Haydn, Schubert, en Donizetti waren bepaald nog armoediger dan de vader van Liszt. Eén van de interessantste dingen die men uit de muziekgeschiedenis kan leren is wel dat noch komaf, noch milieu, noch opleiding, noch aanmoediging, maar uitsluitend en alleen het aangeboren talent de doorslag geven bij het al of niet slagen als musicus. Al wat men tegenwoordig leutert over de invloed van de opvoeding en de zogenaamd zo doorslaggevende betekenis van het kansrijke dan wel kansarme milieu waarin men opgroeit, wordt door glasharde feiten uit de muziekgeschiedenis weersproken. Waar een groot talent is, zet het zich door, ondanks alles, ondanks zelfs het meest kansarme milieu zoals ook in het geval van Liszt bewezen werd.

Franz Liszt, tekening van David Levine

Liszt was een bewonderenswaardige persoonlijkheid en een groot componist. Gegeven deze twee feiten is het tamelijk verbazingwekkend dat wij zo lang hebben moeten wachten op een echt goede biografie. Maar het ziet ernaar uit dat deze thans toch gaat verschijnen. Dit eerste deel althans wekt de hoogste verwachtingen voor de twee delen die nog komen.

■