Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 8]

Wolf in schaapskleertjes
Een onnozele hoofdpersoon in een onwereldse roman

Wolf door Gerard Reve Uitgever: Elsevier 215 p., f24,50
Carel Peeters

De eerste zin van Gerard Reve's roman Wolf houdt de belofte van een wonderlijk boek in. In de stijl van simpele jongensboeken staat er: ‘Toen Wolf nog een jongen was, had hij dikwijls onenigheid thuis, en er gingen weinig dagen voorbij waarop hij geen ruzie had met zijn ouders.’ De charme van deze zin wordt verklaard door wat de lezer er in legt: dit is een ironisch begin in een brave stijl over een jongen die helemaal niet zo braaf zal blijken, denkt hij, Reve kennende. Maar het pakt niet zo uit. (Dat die zin zo aardig is komt ook vanwege de herinnering aan de eerste zin van Van Schendels Een zwerver verliefd, dat bijna identiek begint: ‘Toen Tamalone een knaap was van dertien jaren...’).

De ironie die men van Reve verwacht is in Wolf geheel afwezig, het is allemaal van een protestantse ernst. Dat is opmerkelijk, want er is nauwelijks een boek van Reve waarin hij niet enigszins een loopje neemt met zijn eigen wereld. Wolf is een vreemd boek, omdat Reve zo consequent is; ik vond maar één korte passage waarin hij geestig doordraaft. Hoe vreemd ook, een stomvervelend boek blijft het: het is langdradig, vol herhalingen, de ontwikkeling is voorspelbaar of wordt bepaald door het toeval van een onwereldse orde, de emoties blijven woorden, de verlangens worden geneutraliseerd door zouteloos archaïsch proza, de sprookjesachtige wereld is niet intrigerend, de half middeleeuwse/half eigentijdse wereld raar, de volslagen onnozele hoofdpersoon blijft nergens iets van begrijpen.

Het refrein van de roman is het verlangen van de jongen Wolf naar een ‘broertje’. Dat wil je hem direct geven. Maar Reve maakt een omweg van meer dan tweehonderd pagina's, en het is alsof je bij het begin hebt zitten wachten tot hij terug komt, na enige tijd vermoedend dat het geen avontuurlijke omweg zal worden en bekend met elke afloop, hoe die ook zal uitpakken. Wolf is hierdoor een roman waar men maar half geïnteresseerd in leest. De stijl, de hoofdpersoon en wat er gebeurt is potsierlijk. Na enige tijd vraagt men zich af waarop toch werd bedoeld toen in de eerste zin van het boek sprake was van ‘onenigheid met zijn ouders’. Wolf verlaat het ouderlijk huis met een kleine erfenis en een woonwagen om de wereld in te trekken en zijn brood te verdienen met zingen en dansen in publiek. Het is juist iemand die geen vlieg kwaad doet en bij dreigende of werkelijke onenigheid zijn mond houdt. Reve moet van Wolf niets anders dan een volslagen onnozele hebben willen maken wiens existentie bestaat uit rijden in een auto, eten, slapen, zingen, dansen en die voortgedreven wordt door een primair verlangen naar een mooie jongen die hem daarbij als zijn ‘broertje’ gezelschap wil houden.

Het metafysische kwaad

Wolf is in alles de schuldeloze en zachtzinnige tegenhanger van De circusjongen, een roman waarin alles gecentreerd is rond het kwaad dat in de hoofdpersoon is gevaren, komend van een tijd ‘vóór het bestaan van de wereld.’ Dit metafysische kwaad speelt zich in de geest en in werkelijkheid af en alles wat in Wolf afwezig is komt er in voor: sadisme, masochisme, verkrachting, mishandeling. In De circusjongen draait alles ook om een broertje. Het bestaat niet en daarom wreekt de hoofdpersoon zich op anderen. Dat ‘broertje’ is bij Reve de imaginaire personificatie van het universeel ‘gemis’: de afwezigheid van geluk, het niet bestaan van de alle schuld wegwassende jongen, het gevoel aan de rand van het bewustzijn waar men vermoedt dat ‘het’ zit - hoe men het ook wil noemen. De verkrachtingscene in De circusjongen, waarin de hoofdpersoon zich evenals Wolf voorbeweegt in een rijdend huis dat hij geërfd heeft van een oude dame, is daar ondubbelzinnig over. Op het moment van de daad staat er: ‘Het kwam mij voor, dat ik, als ik de begeerde diepere toegang eenmaal verkregen had, voorgoed een verborgenheid doorbroken zou hebben, en zelfs zou weten en begrijpen, waar mijn lieve, voor eeuwig weggereisde broertje zich in de diepte van de zee bevond, in een geheim Paleis waar hij leefde en geen water was en een Koningin hem liefhad die al zijn kleren verstelde en hem smeekte, nooit meer uit zee op te stijgen.’

Gerard Reve

Het meisje in De circusjongen wordt zo ruw behandeld omdat de hoofdpersoon zich in zijn hoofd heeft gehaald dat ze een broertje móet hebben. Dat heeft ze niet en ze wordt daarvoor ‘gestraft’. De dansende en zingende Wolf weet helemaal niet wat ‘straf’ is. In zijn beperkte geest is de echte wereld afwezig en is de tijd een eigen vinding van Reve. Voor het dansen en zingen van Wolf voor publiek zijn mensen nodig, maar ze spelen verder geen rol. Hetzelfde geldt voor de steden die hij aandoet. Ze hebben geen naam, Voor de rest zijn er wegen waarop hij zich verplaatst. Dit alles geeft Wolf een onwezenlijk karakter. Bovendien komt er een waarzegster in voor die in een woud woont en een man met een toverhoed. Wolf heeft een rijbewijs en rijdt in een auto met een woonwagen er achter, maar hij weet niet wat ‘biologie’ is. Wat een bandrecorder is evenmin: ‘Ook bestonden er tegenwoordig dozen, waarin muziek zat, die men niet zelf hoefde te maken: een elektrieke machine in die doos rolde van een spoel een lint af, dat om een tweede spoel weer werd opgerold.’ Wolf is een derivaat van Rousseau's edele wilde, wiens schuldeloze en onnozele adel echter wordt getoond met een minimum aan onedel gedrag in de wereld om hem heen. Er zijn slechts twee mensen die niet aardig tegen hem zijn, maar hij is het niet zelf die zorgt dat ze weer verdwijnen.

Er bestaat nog een andere ‘Wolf’ in het werk van Reve. Dat is de jongen in het schitterende verhaal ‘Oompje Beer En Zijn Vriendjes’ (in Een eigen huis) die met zijn vriendjes op bezoek gaat bij Oompje Beer die de schutting om zijn tuin aan het repareren is. De Wolf in dat verhaal is een brutaaltje dat om een groter pepermuntje vraagt als hij een klein pepermuntje krijgt aangeboden en die ‘Ouwe kop’ roept als Oompje Beer met de schutting klaar is en hij de jongens niet meer kan zien.

Brutaal en sadistisch is de Wolf in de nieuwe roman niet, hij is verlegen en bescheiden, leeft geheel selfsupported in zijn rijdende huis en voedt, kleedt en bewast zichzelf.

[p. 9]

Het sprookje van de zwervende, romantische muzikant wordt verstoord als zich een ‘broer’ en ‘zus’ in zijn leven dringen. Dat is het onbedoelde resultaat van zijn verlangen naar een ‘broertje’: de jongen stond tussen en het publiek en bleek bij nadere kennismaking een ‘zus’ te hebben. De twee nestelen zich in Wolfs leven en woonwagen, maar de lezer weet dan al dat hier iets niet pluis is. Wolf was immers eerder in het boek naar een waarzegster geweest die hem had afgehouden van een huwelijk en hem daarna vriendelijk had weggestuurd met de mededeling die ze had opgevangen uit de onderaardse wereld, luidend ‘De twee zijn geen familie’. Bovendien was op een dag een vriendelijke man op Wolf toegelopen die hem zijn hoed schonk, een toverhoed waarbij de tekst hoorde ‘Als het ja is blijft hij liggen, als het nee is gaat hij op en neer.’ Wolf doet de onthutsende ontdekking dat het een echtpaar is dat zich voornamelijk van zijn geld meester wil maken. Ze dansen ook niet op de manier die hij gewend is en willen alles ‘professioneel’ aanpakken. Zijn fantasieën omtrent dit ‘broertje’ houden lang stand, maar hij ontmoet de man van de hoed weer en die heeft gauw door wat de bedoeling is van het tweetal en bonjourt ze Wolfs leven uit. Wat Wolf in zijn fantasieën wil is: met ‘broertje’ onder de douche staan en hem overal wassen. Dat wordt uitentreure herhaald.

Na het debâcle met het echtpaar gaat Wolf weer naar de waarzegster die hem ditmaal de raadselachtige mededeling ‘Het geluk komt van de zee’ doet. ‘Een matroos!’, denkt de lezer, en waarachtig, na enige tijd verschijnt er een matroos die eenzaam en ongelukkig is en die ook op zoek is naar een broertje. Het hoofdstuk waarin de matroos (Vos genaamd) opduikt wordt voorafgegaan door een hoofdstuk dat eindigt met de voor deze roman typische brave stijl: ‘In de verte, vóór hem, lag onder het maanlicht de zee met al haar geheimen. Vandaar moest het geluk komen. Maar hoe dan?...’ Broertje Vos is het geluk in persoon, maar zijn verlangens reiken toch verder dan de persoon van Wolf. Hij wil een écht klein broertje en dat verlangen is niet uit te bannen, ook niet door Wolf. Wederom ontmoet Wolf de vriendelijke meneer (‘Plotseling tikte iemand hem op de schouder’), die zegt dat hij in een vorig leven veel slechts gedaan heeft en nu alleen nog maar ‘goed doet waar hij kan’. Hij raadt Wolf aan met zijn vriend naar het land Pauvranië te gaan, ‘twee dagreizen hier vandaan.’ Daar beleven de vrienden vele onbeduidende avonturen, waarbij Wolf zijn vriend uiteindelijk moet achterlaten. In zijn metafysische goedheid schikt hij zich in alles.

Konijnekleren

Wat in De circusjongen slecht is, is in Wolf goed. Wolf keert van zijn omzwervingen terug naar zijn ouderlijke woning en treft daar alleen nog zijn zuster - zijn ouders zijn inmiddels overleden. Hij vindt er wel iemand anders terug. Enige tijd voor hij zijn zwerversbestaan begon had hij aan de rand van het dorp kennisgemaakt met een jongen die daar zijn tentje had opgeslagen. De indruk die deze André op Wolf maakte was onuitwisbaar. In een sprookje kan alles, dus blijkt André na al die jaren weer aan de rand van het dorp bij zijn tentje te zitten en worden de twee dan toch verenigd. Ze zullen nog lang en gelukkig leven.

De brave, archaïsche stijl van Wolf, de ondiepe gevoelens die hij steeds in dezelfde toonaard koestert en de sprookjes-avonturen die hij beleeft - waardoor alles zo maar kan en de spanning erbij voorbaat aan ontnomen is - maken de roman vlak en tot een homosexueel niemandalletje. Het is nergens geestig, behalve in die ene passage waarin beschreven wordt hoe Wolf en Vos kleren kopen waarin ze kunnen optreden. Ze kopen kleding waarin ze als wolf en vos voor de dag kunnen komen, maar ook ‘gedragen kleren van een konijn’, omdat die ook nog voorhanden zijn: ‘“Hebben we daar wel wat aan?”, vroeg Wolf aan Vos. “Je weet nooit”, meende Vos. “Laten we die konijnekleren erbij kopen.” Hij wees Wolf er op, dat er steeds minder dierekleren in de handel zouden zijn, omdat het aantal dieren snel afnam, door de welvaart, en dat het dus een gelegenheid was die zich misschien nooit meer opnieuw zoude voordoen. Toen hakten ze de knoop door, en kochten de konijnekleren erbij.’ In deze passage is de gereformeerde jongensboekenstijl even afwezig.

Het is jammer dat Wolf als pendant van De circusjongen niet echt ontroerend is. Het is slap, ongeïnspireerd, van een andere wereld en ontastbaar deugdzaam. Het speelt in op gevoelens die ik met Rien Poortvliet associëer: de vossen en hun hollen, het edele boerenbedrijf, het handwerk, de wolf in schaapskleren. In hofkringen weet men nu wie er als stand-by is als Rien Poortvliet op Prinsjesdag de griep mocht hebben.

■