Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 42]

Een mooi kado mag best dik zijn
De kronkels en de brieven van Simon Carmiggelt

Met de neus in de boeken door S. Carmiggelt Geïllustreerd door Peter van Straaten Uitgever: De Arbeiderspers 224 p., f23,50
Vic van de Reijt

Er zijn in Nederland elf mensen die precies kunnen vertellen hoeveel Kronkels Carmiggelt tussen 1971 en 1978 heeft geschreven. Dat zijn de abonnees van 'n Kronkeljaar nader bekeken, een particuliere uitgave van Leo Verhagen. Verhagen is de Harry Prick van de Carmiggeltwetenschap. Hij heeft zich tot taak gesteld een complete bibiografische beschrijving te maken van alle Kronkels die vanaf 11 oktober 1946 in Het Parool zijn verschenen. Hij heeft nu acht jaren in kaart gebracht. Bij het verschijnen van het tiende deel geeft Verhagen een klein feestje voor zijn elf vaste afnemers. Laat mag het niet worden, want er wacht Verhagen nog jaren werk.

Tussen 1971 en 1978 schreef Carmiggelt 1746 Kronkels. Dat lijkt heel wat, zeker als men weet dat de rubrieken Door U (kinderhumor) en Zwart (zwarte humor) buiten beschouwing blijven. Want die tellen nu eenmaal niet mee volgens de regels van Verhagen. Van die 1746 Kronkels gaan er 442 over boeken, tijdschriften, kranten, films, toneel, tv en beeldende kunst. Met een kwart van het totaal is dit de populairste rubriek en niet, zoals u dacht, de horecasector. Die bereikte een piek van 41 Kronkels in 1973, een jaar na Carmiggelts drooglegging, om vervolgens geleidelijk af te nemen tot 22 in 1978.

Het was dus volstrekt logisch dat in 1979 de Commissie voor de Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek een boekje over boeken liet samenstellen dat, verzwaard met brieven van Carmiggelt aan Reve en verlucht met tekeningen van Peter van Straaten, met recht een Mooi kado mocht heten. Helaas is met het boekenweekgeschenk altijd wel wat aan de hand, dus ook met Mooi kado. Naar nu pas blijkt, was er in dat geschenk behoorlijk geschrapt, niet omwille van de zedelijkheid, maar omdat het aantal pagina's de honderd had overschreden. Want een mooi kado hoeft toch niet dik te zijn.

Het voormalige boekenweekgeschenk ligt opnieuw in de boekwinkels, maar nu in zijn oorspronkelijke staat (en zelfs nog vermeerderd) onder de nieuwe titel Met de neus in de boeken. Zulks riekt naar oplichterij, al zullen de advocaten van de Arbeiderspers meteen naar voren brengen dat het een nieuw boek is dat veertien stukken meer telt dan het vorige en waarin het aantal brieven aan Reve zelfs is verdubbeld. Onderzocht dient dus te worden of de uitbreidingen interessant genoeg zijn om ‘Met de neus’ aan te schaffen en Mooi kado alsnog te verwijzen naar de schroothoop waarop ook al die andere boekenweekgeschenken van de laatste jaren terecht zijn gekomen.

Beulen en lustmoordenaars

De belangrijkste verbetering van ‘Met de neus’ is het aanbrengen van een register. Zo vallen de vele schrijversanekdotes gemakkelijk terug te vinden, evenals de onthullingen over lustmoordenaar Landru, die ‘de burgerdeugd der zuinigheid’ bezat. ‘Als hij er weer een ging vermoorden in zijn huisje te Gambais, even buiten Parijs, kocht hij voor zichzelf een retourtje, maar voor haar een enkele reis.’

Het is overigens opvallend hoe gretig Carmiggelt beulen en lustmoordenaars ten tonele voert. Heel mooi gebeurt dat in het verhaal ‘Observeren is moeilijk’, waarin Carmiggelt geteisterd wordt door een hengelaar die hem een zak vol giftige vis uit de Keizersgracht komt aanpraten (‘Ik zet er geen mond aan, dus ik dacht, ik breng ze maar bij u.’). De visser blijkt ook nog mensenkenner en herkent in elk schilderij familieleden van de schrijver, zelfs in het portret van Albert Pierrepont, de beul van Engeland: ‘Wéér die familietrek. U is alleen langer van gestalte.’

Het mooiste nieuwe verhaal heet ‘Lezers in het voorjaar’. Het begin ervan bevat zoveel klassieke Carmiggelt-ingrediënten dat je even denkt met een parodie van doen te hebben:

‘Het was zaterdagmorgen zó zonnig dat de gedachte aan de dood, die elke voorbijganger wacht opeens absurder leek dan als het regent.

In de binnenstad liep ik een koffiebar binnen, waar de kranten aan houten stokken zijn bevestigd zodat je, bij wijze van spreken, iemand met het Algemeen Dagblad de hersens in zou kunnen slaan - een bij mijn weten nog nooit gepleegd misdrijf.

Ik ging voor het raam zitten.

Een aantrekkelijk meisje, met de vluchtige oogopslag van een part-time-werkster die hier aan het eind van de week niet meer zijn zou, kwam vragen wat ik begeerde.

‘Koffie,’ antwoordde ik.

‘Wât zegt u?’ vroeg ze verbijsterd, of ik haar om een half ons radium had verzocht.

Ik herhaalde mijn bestelling en even later zette ze het kopje met een voetbad tot de enkels voor me neer.

‘Dank u wel,’ zei ik.

‘Wat zegt u? vroeg ze, weer zo ontsteld. Ik gaf een reprise.’

Reve

Het zout in de pap van de ‘nieuwe’ Carmiggelt zijn natuurlijk de brieven aan Gerard Reve. Onlangs zijn Reve's Brieven aan Simon C. gebundeld en wie nu de zestien antwoordbrieven van Carmiggelt leest, weet hoeveel er mis is aan die uitgave. Om een voorbeeld te noemen: in een brief van 27 september 1971 reageert Carmiggelt op een plan van Reve om aan het vijfentwintigjarig bestaan van De avonden een nationale inzameling te verbinden. In Brieven aan Simon C. komt men dit plan nergens tegen. Op 6 oktober 1972 neemt Carmiggelt het op voor Adriaan Roland Holst die door Reve beledigd is. Ook deze belediging is geschrapt in Reve's brievenboek. Hoe fraai ze ook worden uitgegeven, literairhistorische waarde hebben Reve's huidige brievenboeken niet. Ze zijn incompleet, bevatten veranderingen en lijken volkomen willekeurig samengesteld. De correspondentie tussen Reve en Carmiggelt is al veel eerder begonnen dan op 1 mei 1971, de dag waarop de Brieven aan Simon C. beginnen. Dat blijkt uit de bundels Mooi weer vandaag (1965), Twijfelen is toegestaan (1970) en Gewoon maar doorgaan (1971). Al deze boeken bevatten oudere brieven van Gerard Reve.

Carmiggelts brieven waren in Mooi kado al een verrassing, omdat hij zich nu eens zonder vermomming uitsprak, over de strijd tegen de alcohol bij voorbeeld of over de taferelen rondom Bomans' begrafenis. In Met de neus in de boeken verhult hij zich nog veel minder. Openlijk schrijft hij over zijn depressies en zijn mensenschuwheid. Het zijn hardvochtige passages, zonder de geijkte Kronkelironie.

‘En wat voor soort boeken moeten we hier nou neerzetten, vind je?’ tekening van Peter van Straaten

Even wrang is de toon in de beschrijving van de doodsstrijd van kunstbroeder Jef Last (J.L. in Mooi kado): ‘Een doodziek wrak, alleen een dagje in Amsterdam gekomen om te worden bestraald. Hij had een Frans boek over onanie onder de arm, wat me overbodig leek.’

In zijn inleiding op de brieven gaat Carmiggelt nog even in op Reve's uitspraak ‘Hij heeft me nooit een brief geschreven waar iets in stond’. ‘Zware kost is het dus niet,’ sneert hij. Maar wie de brieven heeft gelezen, weet beter.

Door de acht nieuwe brieven van Carmiggelt aan Reve is Met de neus in de boeken verplichte kost voor alle literatuurliefhebbers. Te hopen valt slechts dat het ooit nog tot een uitgave van de integrale briefwisseling tussen beide auteurs zal komen. Een nationale inzameling ten gunste van dat project zal ik van harte ondersteunen.

■