Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 33]

Het wel en wee van een onderzoek
Charles Vergeer en de biografie van Van Schendel

Arthur van Schendel door Charles Vergeer Uitgever: Bzztôh, f35,-
Jan Fontijn

Charles Vergeer begint zijn boek over Arthur van Schendel met de mededeling dat de biografie van Van Schendel nog niet geschreven is; zijn boek is slechts een voorbereidende studie daarvoor. Vergeer signaleert een aantal problemen, waarmee een biograaf van Van Schendel te maken krijgt. Gebrek aan biografische documenten is daar een van.

Hij is niet de eerste die dat constateert. Al in 1949 moest de oude 's-Gravesande in zijn boek over de schrijver vaststellen: ‘Van geen Nederlandschen schrijver van onzen tijd zijn zo weinig levensbijzonderheden bekend als van Arthur van Schendel. Hij heeft nooit een interview toegestaan en zuiver autobiografisch in zijn werk is hij, bij mijn weten, slechts tweemaal geweest. De eerste maal verhuld in de novelle Fratilamur, de tweede openlijk in de schets De Grammar School. Wij moeten hem uit zijn werk leren kennen, vond hij.’ Dat laatste is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Natuurlijk kan het werk ons op het spoor zetten van een aantal obsessies van de schrijver, misschien wel de kernen van zijn leven, maar het blijven speculaties en hypothesen, zolang we niet over voldoende biografische documenten beschikken. Van Schendel heeft dat aan den lijve kunnen ervaren, toen hij zijn boekje over Shakespeare schreef. Vergeer stond voor een moeilijke taak. Om de jeugd van de schrijver in beeld te brengen, moest hij het autobiografische verhaal Fratilamur nauwkeurig analyseren. Het moet voor hem een kwelling zijn geweest dat hij de Jeugdherinneringen, door Van Schendel op verzoek van zijn kinderen geschreven, maar nimmer gepubliceerd, slechts terloops van de familieleden mocht raadplegen. En dat bij een auteur bij wie de jeugdjaren zo belangwekkend waren!

Wie het werk van Van Schendel kent, zal weten dat het levenslot van vele van zijn romanpersonages door ervaringen in de vroege jeugd bepaald wordt. Wat die ervaringen precies zijn, is meestal niet duidelijk en geheim. Er is in die jeugd iets gebeurd dat heel het leven wordt meegedragen, ten slotte te zwaar wordt en waaronder men bezwijkt.

Van Schendels jeugd moet traumatisch zijn geweest: dood van directe familieleden, armoede, het ontbreken van een veilig thuis enzovoort. Vergeer doet zijn best om daarover zoveel mogelijk te weten komen en lijnen te trekken tussen leven en werk en omgekeerd.

Verward

Gezegd moet worden dat hij mythen over Van Schendels jeugd naar het rijk der fabelen verwijst en een reeks nieuwe feiten weet te vermelden, maar de wijze waarop hij dat doet, is om meer dan een reden verward, pretentieus en irritant. Allereerst wordt Vergeer niet moe om zijn betoog te onderbreken met uitvallen naar Van Heerikhuizen, die in 1961 een dikke dissertatie schreef over Van Schendel. Hij verwijt Van Heerikhuizen van alles en nog wat: vooringenomenheid, slecht lezen en quasi-diepzinnig psychologiseren. Vergeer had er beter aan gedaan in het begin van zijn boek rustig zijn bezwaren tegen Van Heerikhuizen te formuleren en deze dan verder met rust te laten. Vergeer springt van de hak op de tak, last terzijdes en uitweidingen in van vele pagina's en doorbreekt regelmatig de chronologie van Van Schendels leven.

Een voorbeeld daarvan is zijn hoofdstuk ‘De tijd te Ede’. De vermelding van de vriendschap tussen Van Schendel en Jan Toorop daarin is voor Vergeer aanleiding om een lange passage in te voeren over de portretten die er van Van Schendel bekend zijn en over het uiterlijk van de schrijver. De vermelding in datzelfde hoofdstuk over de vriendschap met het echtpaar Roland Holst brengt Vergeer op het idee om de politieke houding van Van Schendel ter sprake te brengen. De tijd in Ede is dan al lang vergeten door Vergeer en we gaan kriskras door het leven van de schrijver. Vergeer keuvelt maar door en laat zijn typemachine maar ratelen.

Een van de grootste fouten van Vergeer is dat hij de lezer meer informeert over het wel en wee van het onderzoek waarmee hij bezig is dan over het object van zijn onderzoek: het leven van Van Schendel. In plaats van ons zakelijk mee te delen wat hij allemaal heeft gevonden, deelt hij ons dan mee hoe hij het gevonden heeft of welke argumenten hij allemaal heeft om een werk of feit in een bepaald jaar te plaatsen. Dat behoort allemaal in het notenapparaat achter in het boek. Maar dat ontbreekt, zoals er ook geen register is. Vergeer is te vergelijken met een timmerman die, in plaats van spijkers in een plank te slaan, uitvoerig vertelt waar hij de spijkers heeft gekocht en waar de vorige timmerman de plank heeft misgeslagen.

Arthur van Schendel

Slordig

De stijl van Vergeers boek is soms niet fraai. Wat bij voorbeeld te denken van de volgende passage uit de inleiding, waarin Vergeer probeert zijn boek te karakteriseren: ‘Dit boek, waarvan ik al ontkende dat het een biografie is, is zeker niet dé biografie. Wat precies een mens dreef is nooit te achterhalen, en dat geldt voor een even zwijgzaam als gecompliceerd man als van Van Schendel te meer. Dat ook mijn visie, ondanks het licht dat ze op sommige aspecten van dat leven zal laten vallen, veel in het duister laat, begrijp ik. Het is onvermijdelijk. Tijdens het schrijven knaagden de wormen van twijfel en toeval al braaf gaatjes in de tekst, na het verschijnen zal die van de tijd zijn best gaan doen.’

Had een corrector van de uitgeverij Bzztôh niet in alle rust de tekst met de auteur kunnen doornemen? Dan had ik hier niet de schoolmeester behoeven te spelen. Uit alles blijkt dat Vergeer te veel haast heeft gehad. En dat is jammer. Zijn boek bevat interessant materiaal. In de hoofdstukken over Drogon bij voorbeeld, het debuut van Van Schendel, slaagt Vergeer erin aan te tonen dat dit werk om meer dan een reden een bijzondere gebeurtenis was in de literatuurgeschiedenis van de jaren negentig. Waardering heb ik ook voor de spannende wijze waarop Vergeer door analyse van het werk van Van Schendel de jeugdjaren van deze schrijver weet te reconstrueren. Laat ik maar met deze positieve punten eindigen. Het wachten is op de definitieve biografie over Van Schendel.

■