Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 26]

Het gezang mag nooit verstommen
Botho Strauss en de geest van Adorno

Paren, passanten door Botho Strauss Vertaling: Gerda Meijerink Uitgever: De Arbeiderspers, Privé-Domein 183 p., f36,50
Cyrille Offermans

Botho Strauss hoeft in ons land niet meer geïntroduceerd te worden. Zijn toneelwerk (Die Hypochonder, Trilogie des Wiedersehens, Kalldewey) is hier gespeeld en met de recente vertaling van Paare, Passanten (1981) is ook al zijn proza vertaald. Die belangstelling is verdiend, Strauss (geboren in 1944) behoort tot de interessantste Duitstalige auteurs van dit moment.

Wat Strauss van veel generatiegenoten onderscheidt is zijn durf om zo diep in individuele levensgeschiedenissen te wroeten dat hun vervlechting met algemene maatschappelijke en culturele ontwikkelingen zichtbaar wordt, al waren er vooral naar aanleiding van de roman Rumor (1980) ook critici die vonden dat hij zich in die grote problemen had verslikt; Strauss zou niet weten waarover hij praatte. Paren, passanten kan die critici misschien op andere gedachten brengen. In dit boek is de centrifugale druk van de onopzettelijke waarneming en de rusteloze reflectie geslaagd. Tussen de vele naamloze figuren die in dit boek heel even hun gezicht laten zien, duiken nu ook veelvuldig de namen op van de schrijvers aan wie Strauss waarschijnlijk de moed te danken heeft om voor zijn vierde boek (het toneelwerk niet meegerekend) het betrekkelijk veilige kader van de individuele levensgeschiedenis los te laten.

‘Alabama’ sailed from the Mersey, 1862.

Toch is Paren, passanten allerminst een chaotisch boek. Strauss heeft zijn fragmenten thematisch gerangschikt onder trefwoorden als ‘paren’, ‘verkeersstroom’, ‘klad’ en ‘de actualiteiten-freak’. Bovendien zijn er tussen de verschillende tekstblokken voldoende verbindingslijnen om het boek de nodige samenhang te geven.

Zo bestaat het eerste hoofdstuk uit compact geschreven momentopnamen van paren of mensen die dat ooit zijn geweest, vaak op kritische ogenblikken in hun leven. Steeds haat het om op en top eigentijdse types: een echtpaar op leeftijd dat naar een IJslands hotel gaat om daar zelfmoord te plegen, exact getimed en zonder rompslomp voor kinderen en kleinkinderen; een aanstaande moeder in een praatgroep met voorkeur voor permanente discussie (‘om beschermd te zijn tegen geluk, ongeluk en andere ongerijmdheden’); de ex-echtgenote van de schrijver die zo in alle rust blijkt te kunnen praten over ‘wat destijds slechts in paniek en schrik kon worden gezegd’ dat het de schrijver beschaamt; een laborante die een vermoedelijk pijnlijk gevoeld tekort aan lustbeleving compenseert door eindeloos over seks te kwetteren, zich zelf prijst ze aan als het vlotste stuk van het hele röntgenologische laboratorium; een zelfmoordenares die van haar zoveelste poging een publieke attractie maakt. 's Avonds verschijnt deze ‘koningin van de hoogste nood’ op de tv, temidden van andere op het laatste nippertje geredden, en vertelt over haar daad als gold het een routinehandeling.

Dodelijke vervlakking

Het is maar een greep, maar die geeft vermoedelijk al voldoende aan wat Paren, passanten zijn samenhang geeft: steeds gaat het om mensen die het lukt ‘om hun existentie (om een woord van Thomas Bernhard te gebruiken) zo te leven dat het een perfecte afleiding van hun existentie vormt’. En aan zulke afleidingssystemen is er tegenwoordig geen gebrek: de jaren zeventig hebben op dit gebied een ware wildgroei te zien gegeven. De actuele praat- en zelfhulpcultuur heeft getoond dat er aan de op zich zelf toe te juichen loskoppeling van traditionele, autoritaire en onrechtvaardige normen een gevaarlijke keerzijde zit, het gevaar namelijk dat men de plotseling verworven ‘vrijheid’ niet aankan en zelf, vrijwillig, als verstandige mensen onder elkaar, allerlei domeinen van het leven gaat reglementeren die zo'n reglementering helemaal niet verdragen. Angstaanjagend is de gretigheid waarmee veel mensen liefst alle vertrouwelijke en intieme omgangsvormen institutionaliseren, dus aan regels binden. Alles dient vooraf bediscussieerd en achteraf geëvalueerd, liefst onder supervisie van een gediplomeerd therapeut. Niets durft men meer op het spel te zetten, geen sprong in het ongewisse wordt er meer gewaagd: tegen die dodelijke vervlakking is Paren, passanten allereerst gericht.

Botho Strauss

Symptomatisch voor Strauss' stellingname is zijn kritiek op het soort vrijblijvende seksuele contacten tussen mensen die elkaar amper kennen, dus geen gemeenschappelijk verleden hebben en wat ze elkaar tegelijk zelfbewust en nonchalant vertellen een fractie later alweer vergeten zijn. ‘Hier is meer dan van liefde sprake van een liberaal-democratisch instituut, vrij van angst en het tegendeel van chaotisch, de liefde ondergeschikt aan de verstandige keuze, getemd en opgedragen aan de vrijheid.’ Liefst heeft men het in deze zakelijk-promiscuë wereld dan ook over partners en relaties, alsof het om handelscontacten gaat. Het onberekenbare en riskante domein van de seksualiteit is door georganiseerde partnerruil en relatietherapie geneutraliseerd en

[p. 28]

berekenbaar gemaakt, maar ook ontdaan van elke spanning en emotie. ‘Het is mogelijk dat de heerschappij van de onbegrensde mogelijkheden, de totale behoeftebevrediging, de consumptie, op den duur iets zullen veranderen en alle banden los en zwak maken. Zoals hij die niet over een eigen geschiedenis beschikt zich gelukkig voelt bij de kille etalering van vervlogen tijden, bij de tableaux van Pruisen, Staufers, Pharaograven, zo zal dan degeen die niet over liefde beschikt zich nergens méér door laten opwinden dan door de museumstukken van de liefde. Maar al te graag zou hij eens willen ondervinden hoe zo'n zogenaamd erotisch avontuur nou werkelijk was, of hoe dat zat met zo'n hartstocht die pas door een breuk met regels, moraal en allerlei weerstanden tot volle bloei was gekomen.’

Bevrijde seksualiteit

Het nieuwe type bevrijde seksualiteit is onvrijer dan ooit tevoren: het wordt volledig gedomineerd door het principe van de ruil, van de kortstondige overeenkomst van vraag en aanbod. Het systeem lijkt onontkoombaar. Zelfs degenen die er schijnbaar het radicaalst tegen opponeren zijn er volgens Strauss de gevangenen, ja zelfs de pleitbezorgers van.

Zijn kritiek op de demonstrerende krakers in Paren, passanten is nog scherper dan die op een groep jonge activisten in Rumor. Daar noemde hij die activisten weliswaar de heimelijk geestverwanten van juist die macht, die staatsmachine die ze wilden vernietigen, maar zag hij ondanks alle emotieloze perfectie van hun daden nog een laatste rest niet-geïntegreerd verzet, een rest oorspronkelijke hartstocht. In Paren, passanten is ook die minimale sympathie verdwenen. ‘Voor de buitenstaanders spelen agitatie, belangen, hoge waarden een rol - voor de actievoerders is het politieke alleen maar een goedkoop nest. Ik verafschuw daarom hun lichtzinnige moed tegen de politie; wat heeft die helemaal te betekenen als iemand geen gram gevoel meer voor zichzelf heeft en zelfs het pak rammel dat hij oploopt lijdzaam als een fakir van de solidariteit ondergaat.’ Daadwerkelijk verzet ziet Strauss nagenoeg alleen nog bij sommige kunstenaars, bij mensen in elk geval die ‘niet met hun jeugd ook de moed verliezen, maar die naarmate ze ouder worden des te radicaler en onverbiddelijker voor hun zaak opkomen. Van hen zou menig politiek radicaal figuur kunnen leren hoe je je beschermt tegen orthodoxie en teren bankstellen.’

Niet pas bij dit fragment, zo ongeveer halverwege het boek, drong zich bij mij de vergelijking met Adorno op, al na een paar bladzijden was dat het geval: Strauss' kritiek op het soort ‘relaties’ die de mensen tegenwoordig aangaan, komt bij Adorno in vele varianten voor. Ook verderop in het boek waren er herhaaldelijk momenten dat ik de neiging kreeg in het werk van Adorno naar vergelijkbare passages, naar ‘voorbeelden’ te gaan snuffelen. Zo heeft Strauss het over het samenvallen van ‘feitelijke realiteit en paranoid waansysteem’ in verband met de atoombewapening; over de ‘irrealiteit van de mediacivilisatie’ waaraan we een ‘wereldomspannende stroom van het vergeten’ te danken hebben; over het ‘slechte geheel’ dat nooit is weg te denken maar dat ook niet gedacht kan worden; over de ‘modernesamenlevingsfreak’ die alles, ook het historische en het esthetische, meet aan zijn eigen ‘inflatoir-gedemocratiseerde en vormeloze beeld van de maatschappij’; over de niettemin bestaande noodzaak van het zich herinneren, van de ‘verwerking van het verleden’; over de bazige eis om je bovenal altijd helder en eenduidig uit te drukken, alsof bij voorbeeld de codes van het onbewuste dat toestaan zonder ze te vervalsen. Dit en nog veel meer deed me inhoudelijk en qua toon zozeer aan Adorno denken dat het me in het geheel niet verbaasde toen ik in het hoofdstuk ‘Klad’ op deze zin stuitte: ‘Een gevoel van Heimat (die me toch geen vaste basis bood) komt in me op nu ik weer eens in de “Minima Moralia” lees. Hoe nauwgezet en rijk er gedacht is, in mijn tijd! Het is alsof we intussen al generaties verder leven.’ (Minima Moralia is Adorno's meest aforistische boek, geschreven in de laatste oorlogsjaren.)

Over plagiaat wil ik het - om elk misverstand te vermijden - absoluut niet hebben, daarvoor put Strauss uit te veel andere bronnen (Heidegger, Foucault, Nietzsche, Benn, Jünger, Sartre, Baudrillard, representanten van een oud of een nieuw existentialisme, waar Adorno zeer sceptisch tegenover stond), daarvoor zijn trouwens ook de ver-

[p. 29]

schillen te groot. Het belangrijkste verschil is dat Strauss uit Adorno's kringloop van de negatieve dialectiek wil breken, dat hij pleit voor een positieve esthetiek en een nieuwe, positieve moraal.

Wat Strauss zich bij zo'n positieve esthetiek voorstelt, wordt in Paren, passanten niet zo heel duidelijk, ofschoon hij hier en daar pogingen doet er iets zinnigs over te zeggen. Zoveel is zeker, dat het hem niet gaat om wat gewoonlijk een positieve houding wordt genoemd. En al helemaal niet om regels die een kunstenaar in acht zou moeten nemen. Het positieve schuilt in ‘het scheppende en schenkende principe’ dat zich uit een gezang (‘Pound en Rilke, om ze nog maar eens te noemen’) dat nooit mag verstommen. Elders citeert Strauss de Franse antropoloog Pierre Claestres, die het gezang van de Guayaki-Indianen als een oorspronkelijke metapolitieke behoefte van de mens beschrijft ‘om zich te bevrijden van de onderdrukkingsmechanismen van de ruilhandelgemeenschap’. En Paren, passanten eindigt met het heldere, betoverende gezang van een meisje in Venetië, een gezang dat een gat slaat in de tijd en daardoor de geschiedenis tot leven wekt. In dat gat verschijnt, als in een flits, de gedaante van een oude man, die de schrijver daar in Venetië, op diezelfde plaats, in de zomer van 1969 had zien zitten, een man die hij nooit had ontmoet, ‘maar vereerde als geen andere; daar zat de beroemde filosoof, de kale, ronde schedel, die ik van foto's kende, de donkere ronde ogen die door het uiterlijke en zichtbare, door het vorm gegevene minder geboeid schenen te worden dan door het gehoor, door het verstaan, door het tijd-spel. Hij zat alleen en alleen gelaten aan een cafétafeltje midden in een woeste stroom van toeristen en ik staarde hem aan en ik was er zeker van dat alleen hij het kon zijn van wie ik zoveel gedachten in mij had opgenomen. Niet lang daarna las ik in de krant dat hij op een van die zomerse dagen, misschien zelfs op dezelfde dag dat ik hem in Venetië zag, in een Zwitsers ziekenhuis was gestorven.’

Hotelkamer

Die beroemde filosoof lijkt me niemand anders te kunnen zijn dan Adorno. Ik had, zoals gezegd, de geest van Adorno al door het hele boek zien rondwaren, duidelijker dan in enig ander literair boek. Als romanpersonage ben ik Adorno, tussen haakjes, wel al vaker tegengekomen. In Die Eiszeit (1970) van Ernst Herhaus bij voorbeeld; wat minder spectaculair maar alleen interessant voor ingewijden in Neue Geschichten (1978) van Alexander Kluge, en vermomd als kater in Cortázars fantastische, hier helaas nog niet vertaalde Reis om de dag in tachtig werelden (1979). Zo, her en der opduikend in de boeken van niet direct de minste schrijvers, hoort iemand als Adorno inderdaad te overleven. Botho Strauss hoort nu dus ook bij die schrijvers.

Slechts op één punt leek Strauss me de plank mis te slaan. Ik meende namelijk te weten dat Adorno weliswaar in augustus '69 gestorven was, alleen niet in een Zwitsers ziekenhuis maar op zijn hotelkamer in Visp, een stadje aan de Rhône. Zekerheidshalve raadpleegde ik de Duitse versie van Paren, passanten nog eens, mogelijk kwam de vergissing voor rekening van de vertaalster. En inderdaad, in de Duitse versie staat dat de oude filosoof ‘gestorben war in seinem Hotelzimmer in Sils Maria.’ Hotel mag dan etymologisch verwant zijn met hospitaal, een ‘Hotelzimmer’ kan voor zover ik weet toch alleen een hotelkamer zijn. Maar Sils Maria? Dat klopte in elk geval niet! En trouwens: waarom heeft Gerda Meijerink, die op wat schoonheidsfoutjes na toch een zorgvuldige en vloeiende vertaling heeft afgeleverd, Sils Maria helemaal verdonkeremaand? Wist zij dat Strauss zich vergist had en wilde ze hem onopvallend corrigeren? Of - nauwelijks voorstelbaar - heeft zij nooit van Sils Maria gehoord en weet ze niet dat Nietzsche, die in Paren, passanten ook menigmaal om de hoek komt kijken, daar vanaf 1881 de zomers placht door te brengen? Ik weet het niet. Wat Strauss betreft hou ik het er maar op dat hij zich heeft laten misleiden door een van de persoonlijkste geschriften van Adorno, een essayistische groet ‘Aus Sils Maria’, het Kurort dicht bij de Italiaanse grens waar hij inderdaad vaker logeerde. Of dwaal ik, en zie ik Adorno, ‘van wie ik zoveel gedachten in mij (heb) opgenomen’, waar Strauss iemand anders op het oog heeft? In elk geval ben ik afgedwaald van Paren, passanten, een boek dat niemand zich zou mogen laten ontgaan.

■