Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 24]

Een intellectueel als zijn eigen dissident
De intellectuele autobiografie van de Amerikaanse criticus Irving Howe

A Margin of Hope An Intellectual Autobiography door Irving Howe Uitgever: Secker & Warburg, 353 p., f57,20 Importeur: John Pleysier, Heerde
Aad Nuis

Wat is de invloed van een schrijver? Die vraag is tegenwoordig onder literatuurgeleerden in de mode, maar het antwoord wordt daar niet eenvoudiger door. Oplagen tellen helpt niet: er zijn bestsellerauteurs zonder enige invloed, zoals Leni Saris, en schrijvers met zeer veel invloed wier uitgevers niet uit hun kosten komen, zoals Ter Braak indertijd. Om invloed te hebben moet een schrijver in de eerste plaats gelezen worden door mensen die zelf min of meer invloedhebbers zijn of zullen worden; die lezers moeten er bovendien iets nieuws in ontdekken.

Onderzoekers die de receptie van literair werk bestuderen, proberen de moeilijkheid op te lossen door te letten op aantal, omvang en inhoud van de recensies en andere artikelen die eraan worden gewijd. De gezamenlijke besprekers worden als representatief voor de lezers gezien. Er zit weinig anders op, maar het vertekent wel. Ik denk daarbij niet zozeer aan de klacht van veel schrijvers dat critici zo ongeveer hun slechtste lezers zijn - daar hoort een flinke korrel zout bij - maar aan bepaalde praktische beperkingen waaraan besprekers gebonden zijn en lezers niet. Zo gaan recensies bijna altijd over boeken, niet over losse artikelen: een essayist of columnist die zelden of nooit bundelt, kan dus een aanzienlijke invloed uitoefenen die nooit via recensies opvalt aan de receptie-onderzoeker.

Ook de invloed van buitenlandse schrijvers is moeilijk te meten op deze manier, omdat ze niet systematisch onderwerp van bespreking zijn. Als ze geen internationale bestsellers schrijven, dringen ze vaak met vertraging binnen en gaan in bepaalde lezerskringen van hand tot hand zonder dat iemand erover schrijft. Als iemand er hier toe komt niet meer zo gloednieuw buitenlands werk schriftelijk te signaleren, heeft hij bovendien vaak de neiging zich op te werpen als eerste lezer ervan binnen het Nederlandse taalgebied, wat onze brave onderzoeker op een lichtelijk komisch dwaalspoor zou kunnen brengen. Zo herinner ik me de geruchtmakende ontdekking van Jane Austen door Guus Luijters, of - minder gek maar toch - die van Edna St Vincent Millay door Herman de Coninck.

Hoeveel Nederlandse lezers zouden wel eens van de Amerikaanse essayist Irving Howe hebben gehoord, of zelfs iets van hem hebben gelezen? Geen grote menigte, maar ik vermoed toch heel wat literaire critici, politieke commentaarschrijvers en belezen sociaal-democraten, naast een aantal mensen dat sterk in recente joodse cultuurgeschiedenis is geïnteresseerd. Als dat zo is, heeft Howe hier zeker enige invloed gehad, al is het grotendeels indirect en anoniem, en al zou ik niet weten of er ooit in Nederland over hem is geschreven. Zekerheid over mijn vermoeden zou alleen te krijgen zijn door een enquête onder de genoemde categorieën, maar aangezien ik geen receptie-onderzoeker ben, gaat me dat wat ver.

De Hudson

Het is wel aannemelijk te maken op een andere manier. De generatie die hier de eerste twintig jaar na de oorlog begon te lezen, richtte zich vooral op de Verenigde Staten; Duitsland was als cultureel voorbeeld vrijwel weggevallen, Frankrijk en ook Engeland waren verbleekt. Onder Amerikaanse schrijvers over literatuur en politiek werd een centrale plaats ingenomen door de groep essayisten rond bladen als Partisan Review, Dissent en Commentary, met een late uitloper naar de New York Review of Books. In dat Newyorkse intellectuele milieu, dat in sommige opzichten meer aan Europa dan aan de rest van Amerika deed denken, speelde Irving Howe van jongsaf aan een karakteristieke rol. Het kan haast niet anders of dat moet hier opgevallen zijn. Inmiddels is Howe drieënzestig en heeft hij zijn autobiografie gepubliceerd, A Margin of Hope, waarin dat merkwaardige schrijversmilieu niet voor de eerste maal, maar wel boeiend en verhelderend wordt beschreven.

Het kreeg vorm in de duistere jaren dertig, toen de crisis zowel in Amerika als Europa alle maatschappelijke zekerheden ondermijnde, voor zover de wereldoorlog die overeind had gelaten. In Europa leidde dat tot de opkomst van totalitaire bewegingen van rechts en van links, waartussen de verzwakte parlementaire democratie leek te zullen worden doodgedrukt. In Amerika daarentegen werd de radicale vernieuwingsdrang opgezogen in de sociaal-liberale hervormingsbeweging van Roosevelts New Deal. Een afwijkend beeld toonden echter de grote steden van Amerika, in het bijzonder New York, meer in het bijzonder de overwegend joodse arbeidersbuurten van Brooklyn en de Bronx.

De werkloze jongeren die daar opgroeiden en waar Howe er een van was, kinderen van immigranten uit Oost-Europa, leefden in een kleine wereld waarin de Russische revolutie dichterbij leek dan het Amerika van de gojim dat zich achter de Hudson uitstrekte. Iedereen was er socialist of communist, en de hooglopende politieke conflicten die er op straathoeken en in kleine zaaltjes werden uitgevochten, speelden zich uitsluitend af tussen de ondersoorten van het linkse radicalisme. Alleen als je je folders een aantal straten verderop ging verspreiden, waar de Ierse immigranten woonden, kon je slaags raken met de fascistische volgelingen van pater Coughlin.

Howe kwam, als veel van die vurige jonge schriftgeleerden van het socialisme, op het New York City College terecht, waar de politieke debatten meer tijd in beslag leken te nemen dan de lessen. In de kantine had je een vaste nis voor de stalinisten en een andere voor de talrijke groepjes anti-stalinistische radicalen waartoe Howe zelf behoorde, eerst als gewone socialist, later als trotskist. De strijd tussen die twee nissen leek beslissend voor de toekomst van de wereld; als er al eens een linkse liberaal langskwam, werd die als een museumstuk beschouwd.

Natuurlijk was dat een vertekening van de werkelijkheid. Howe schrijft zelf dat er misschien vierhonderd stalinisten en vijftig anti-stalinisten waren, op een totaal aantal leerlingen van twintigduizend. Nu zeggen die cijfers niet zoveel: het percentage fel in politiek geïnteresseerden van een studentenbevolking is altijd klein, zelfs in roerige perioden, maar kan van doorslaggevende betekenis zijn. Belangrijker was dat de arbeidersbevolking waaruit deze linkse studenten voortkwamen inmiddels door de zegeningen van de New Deal bij het socialisme werd weggetrokken, zodat ze aanvoerders werden zonder leger.

Sommigen volgden de arbeiders en werden vakbondsleider, anderen verlieten de politiek, weer anderen traden toe tot het gilde der intellectuelen, een woord dat in die Newyorkse context een nieuwe betekenisnuance zou krijgen. Howe behoorde tot de laatsten. Hij had het geluk dat hij in de oorlog als soldaat terechtkwam in Alaska. Bijna letterlijk in de ijskast dus. Hij kreeg er de kans zijn algemene ontwikkeling, die bij alle agitatie enigszins in de verdrukking was gekomen, bij te spijkeren door het ongericht lezen van veel boeken op allerlei gebied. Terug in New York werd hij, naast zijn werk voor het trotskistische partijblaadje dat hij nog enige tijd volhield, free-lance recensent voor bladen als Partisan Review en - een beetje een zondeval maar er moest brood op de plank komen - Time Magazine. In het begin van de jaren vijftig stichtte hij zijn eigen tijdschrift, Dissent. In die tijd had hij ook zoveel naam gemaakt als literair criticus dat hij ook zonder indrukwekkende papieren docent werd aan verschillende universiteiten, waar hij zich overigens ongemakkelijker voelde naarmate ze verder bij New York vandaan lagen.

Kudde

Zo was hij lid geworden van het gezelschap dat door een ander lid, de kunstcriticus Harold Rosenberg, de ‘kudde van onafhankelijke geesten’ is genoemd. Cosmopolitisch van instelling en vol intense aandacht voor de centrale vragen in de politiek en de cultuur, maar ook verschanst aan de goede kant van de Hudson, afgesloten van de politieke en maatschappelijke machtscentra, draaiden de Newyorkse intellectuelen om elkaar heen in even verheven als venijnige discussies, uiteraard met bijbehorend roddelcircuit. Beroemde schrijvers als Bellow, Mailer of Mary McCarthy hebben

[p. 25]

er in meerdere of mindere mate deel van uitgemaakt, maar een essayist als Howe, met zijn tamelijk ruwhouten stijl van polemiseren, was er kenmerkender voor. Dat hij zo standvastig is gebleven in zijn opvattingen is overigens niet zo typisch; de opmerking van Rosenberg had juist betrekking op het gemak waarmee de ‘kudde’ in de jaren vijftig van links naar rechts dromde, en weer even terug naar links in de jaren zestig.

Irving Howe, tekening van David Levine

De vormende gebeurtenis voor Howes politieke visie was het verraad van de socialistische revolutie door het stalinisme. Dat was van het begin af aan de meest vertrouwde vijand, wiens streken hij van nabij had leren kennen, beter dan de brave liberalen die er telkens weer intrapten. Kapitalisme en fascisme waren meer iets van achter de Hudson. Van het nazisme had hij zo weinig begrepen dat hij met zijn groepje trotskisten aanvankelijk in theorie neutraal stond tegenover de partijen in de Tweede Wereldoorlog. Na die oorlog evolueerde hij van trotskist tot democratisch socialist, overtuigd van het fundamentele belang van politieke vrijheden, ook in de Derde Wereld: ‘Met vrijheid kun je vechten voor meer gelijkheid; gelijkheid zonder vrijheid is een nieuwe vorm van slavernij.’

Dat Howe het daarbij hield, klinkt in Nederlandse oren gewoner dan het in New York was. In het Koude-Oorlogsklimaat van de jaren vijftig sloegen veel ex-radicalen om naar extreem rechtse of gezapig behoudende standpunten. Howe bleef op twee fronten van zich afbijten. In weerwil van zijn diepgewortelde afkeer van communisten en hun meelopers nam hij krachtig - en gezien zijn politiek verleden ook moedig - stelling tegen de hetze van senator McCarthy. Tien jaar later, toen iedereen om hem heen uit afkeer van de Amerikaanse inmenging in Vietnam een veel te rooskleurig beeld ging ophangen van de Vietcong, deelde hij die afkeer, maar niet het rooskleurige beeld. In die tijd, toen iedereen weer links werd, hield Howe een scherp oog voor de autoritaire kanten van de nieuwe studentenbeweging, tegen hun goedpraten van de Sovjetunie, de verheerlijking van Cuba, de verguizing van de parlementaire democratie. Hij wond zich zo op over de nieuwe opbloei van het oude gevaar dat hij het er zelfs door aan de stok kreeg met oude vrienden die in grote lijnen net zo dachten als hij, maar die wat hoopvoller en vaderlijker reageerden, zoals Rahv en Hook.

Als literair criticus volgde Howe de voetsporen van Edmund Wilson en George Orwell, met hun aandacht voor de sociale relevantie van literatuur en hun wantrouwen tegen starre methoden. Het bracht hem in conflict met het New Criticism, een beweging die duidelijk van de verkeerde kant van de Hudson kwam, met haar ‘autonomie’ literatuuropvatting. Overigens schrijft hij met sympathie over de New Critics, met wie hij de afkeer van het filisterdom gemeen had, en die trouwens in hun praktijk vaak beter waren dan hun steriele leer. Zijn literaire voorkeur ging aanvankelijk vooral uit naar de groten van het modernisme: Proust, Joyce, Eliot. Dat was zo bij vrijwel iedereen in zijn kring, waarin avantgardisme in de politiek en in de literatuur samengingen. Pas heel langzamerhand werd duidelijk dat de reactionaire kanten van modernisten als Eliot geen toevalligheid waren. Howe komt tot het op zich zelf vruchtbaar inzicht dat politiek radicalisme en literair modernisme bewegingen zijn die elkaar vanuit verschillende richtingen hebben ontmoet en ook in verschillende richtingen verdergaan. Het is duidelijk dat Howe zelf veel meer politiek radicaal dan literair modernist is.

Schrijverstrots

De toekenning van een poëzieprijs aan de landverrader en antisemiet Ezra Pound in 1949 veroorzaakte een typisch Newyorkse papieren oorlog, waarin de groeiende kloof tussen linkse politiek en ‘autonoom’ modernisme zichtbaar werd. Dat Howe daarin partij koos tegen Pound, had echter waarschijnlijk meer te maken met een derde element in Howes intellectuele ontwikkeling, naast de politiek en de literatuur: de verwerking van zijn joodse afkomst. Voor hem en zijn joodse socialistische vrienden had het joodse het verleden, het socialisme de toekomst vertegenwoordigd. Daaruit moet de opvallende vooroorlogse ongevoeligheid voortgekomen zijn voor de monsterlijke jodenhaat die in het nazisme tot uiting kwam. In elk geval kwam het bericht over de kampen in 1945 voor hem en zijn geestverwanten als een volstrekt onverwachte klap. Het was het begin van een moeizame weg terug. De scheldkannonades die Hannah Arendt nog in 1963 ten deel vielen, ook van Howe, toen zij in haar Eichmannboek de rol van de Joodse Raden in bezet Europa aan de orde had gesteld, waren een negatieve uiting van de emoties die daarmee gepaard gingen. Positiever was Howes bemoeiing met de Jiddische literatuur, die onder andere maakte dat hij de hand had in de ontdekking van Isaac Bashevis Singer door Amerika. World of our Fathers, dat in 1977 verscheen, werd de enige bestseller in Howes omvangrijke werk.

A Margin of Hope is volgens de ondertitel een ‘intellectual autobiography’; de nadruk ligt dus meer op denken dan op leven. Het geeft Howe de gelegenheid zich niet te veel aan te trekken van de chronologie, en de meeste aandacht te geven aan de vormende periode tussen vijftien en vijfendertig. Zijn terughoudendheid over persoonlijke zaken weerhoudt hem niet van scherpe portretjes van vriend en vijand; zo nu en dan geeft hij ook een glimp van inzicht in zijn diepere gevoelens. De grondtoon van deze terugblik is er een van bescheiden trots. De bescheidenheid blijkt bij voorbeeld uit de manier waarop hij zich zelf beschrijft in een bijrol in een scène tussen John Berryman, Delmore Schwarz en Saul Bellow, die de geïnteresseerde lezer zal herkennen uit Humboldt's Gift. Howe ziet zich zelf door hun ogen als een wel erg normale ploeteraar met een klein talent. Zijn schrijverstrots breekt fraai door in een heel andere scène, als hij in de jaren zestig, neerslachtig door een stevige mid-life crisis, verdwaald is geraakt op een Californische campus. Elke dag als hij tussen de middag met zijn vrouw gaat eten, wordt hij gevolgd door een troepje linkse studenten dat de gerenommeerde Oude Zak hatelijke leuzen achterna schreeuwt. Dag na dag laat hij het over zich heen komen, tot hij zich een keer omdraait en de aanvoerder, een jongen Cohen, toesnauwt: ‘Weet je wat er van jou terechtkomt? Jij wordt tandarts!’

■

Hare-hunting ends