Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 18]

Een kom die men vult en vult
Een vrolijke lezing van Virginia Woolf

Wezenlijke momenten Ongepubliceerde autobiografische geschriften door Virginia Woolf Tekstverzorging, inleiding en voetnoten: Jeanne Schulkind Vertaling: Leonoor Broeder Uitgever: De Bezige Bij, 284 p., f34,50
Over Londen door Virginia Woolf Vertaling: Carol Limonard Uitgever: Tabula, 44 p., f 20,-
Diny Schouten

‘We spraken over het wezen van het goede tot bij enen!’ Virginia Woolf (née Stephen), 1882-1941, noteerde deze zin - mét het bakvisachtige uitroepteken - in een dagboek dat ze bijhield in de winter van 1904-05. Het was haar eerste winter in Bloomsbury, 46 Gordon Square, het weinig ‘fashionable’ adres waar de vier kinderen Stephen: Thoby, Vanessa, Virginia en Adrian, zich zojuist gevestigd hadden na de dood van Sir Leslie.

Het is niet echt eenvoudig om erachter te komen wie of wat ‘Bloomsbury’ was, en wanneer het begon. Er is een boekje van Quentin Bell, zoon van Vanessa Stephen en Clive Bell, waarin beweerd wordt dat er nooit iets als een Bloomsbury-groep bestaan heeft, en dat wie er andere opinies op na houdt, last heeft van de kif er niet bij gehoord te hebben, zodat je na lezing ervan nog niet veel wijzer bent geworden. Maar het is wel duidelijk dat ‘Bloomsbury’, als hooggestemde coterie van kunstenaars en intellectuelen, begonnen moet zijn op 46 Gordon Square, waar Thoby Stephen zijn Cambridge-vrienden bijeenbracht: Clive Bell, Leonard Woolf, Duncan Grant, Roger Fry, Lytton Strachey, Maynard Keynes, Saxon Sydney Turner. Ze vormden samen een soort Genootschap voor Wederzijdse Bewondering. Ik herinner me een narrige bespreking van Kees Fens van één van de talloze geschriften over het inmiddels zeer salonfähig geworden Bloomsbury, waarin hij zich stoort aan dat elkaar ‘briljant’ vinden. Zijn irritatie is na te voelen uit de schets ‘Oud-Bloomsbury’, een nooit gepubliceerde lezing die Virginia Woolf in 1921 of '22 hield voor de Memoir Club, een select gezelschap Bloomsburianen, dat regelmatig bijeen kwam ‘om te dineren, memoires voor te lezen en van elkaars gezelschap te genieten’.

‘Oud-Bloomsbury’ werd samen met vier andere ongepubliceerde autobiografische geschriften in 1976 door Jeanne Schulkind uitgegeven als Moments of Being. Die bundel is nu vertaald, en onder de fraaie titel Wezenlijke momenten verschenen bij de Bezige Bij, in de gedistingeerde serie Leven & Letteren. Minder chic is dat het register van de Engelse editie ontbreekt.

Ben ik een snob?

Voor de Memoir Club hield Virginia Woolf drie voordrachten, het genoemde ‘Oud-Bloomsbury’, over het Bloomsbury van vóór 1914; ‘22 Hyde Park Gate’, over de pogingen van haar halfbroer George om zijn beeldschone maar onwillige stiefzusjes te introduceren in de society, pogingen die jammerlijk mislukten; en ‘Ben ik een snob?’, dat me door de titel het interessantst leek, maar dat nogal tegenvalt als een licht meewarig verhaal over het zielige snobisme van Lady Sibyl Colefax. De toon van de drie voordrachten is voor het overige heel vrolijk, en bepaald koket, een totaal andere Virginia dan die men onthoudt uit de twee delen Schrijversdagboek, die een paar jaar geleden werden uitgegeven door De Arbeiderspers. In het Schrijversdagboek is ze tobberig, hier is ze sprankelend, ironisch, geestig. Heel innemend is haar beschrijving, in ‘Oud-Bloomsbury’, van de eerste keer dat al die ‘briljante’ vrienden van Thoby een bezoek brachten. Ze vond ze tot eigen ontsteltenis helemaal niet briljant, integendeel, ‘ik dacht dat ik nog nooit zulke onaantrekkelijke jongemannen had gezien - als jullie mij mijn woorden willen vergeven’. Hun conversatie vond ze buitengewoon saai: ‘Het was alsof de norm voor wat waardevol genoeg was om te zeggen zo hoog werd gesteld dat je er beter aan deed de stilte niet te verbreken met iets wat daaraan niet voldeed.’ Later moet er toch nog een briljant causeur zijn opgedoken in Bloomsbury-kringen: Desmond McCarthy. Omdat het zijn vrienden verontrustte dat hij zijn talent verspilde aan journalistiek werk, werd speciaal voor McCarthy de Memoir Club opgericht. De Club bleef jarenlang bestaan, echter niet lang genoeg om aan hem het verwachte meesterwerk te ontrukken - dat kwam nooit.

Leonard en Virginia Woolf, 1939

Over deze Desmond vermeldt Quentin Bell, in zijn hooggeprezen biografie van Virginia, een enigszins voorspelbare anekdote. De Woolfs hadden bij wijze van experiment buiten medeweten van McCarthy een secretaresse diens woorden laten opnemen. ‘Hij sprak briljant en Miss Green noteerde elk woord. Er ging maar één ding mis: het verslag van Desmonds conversatie was volslagen oninteressant.’

Maar dan die van Virginia! De inleidster zegt dat Virginia Woolf in deze voordrachten schreef zoals ze praatte. Ze moet erg onderhoudend zijn geweest, vrolijk, en met een prachtige stem. Meer dan in haar ‘echte’ literaire werk is hier een Virginia aan het woord die mij zeer bevalt, geestig, opmerkzaam, onpretentieus, zonder het dédain voor het beschrijven van gebeurtenissen waaronder haar romans zo lijden. Ik blijk mijn slechte smaak in dezen te delen met Maynard Keynes, die Virginia choqueerde door haar ‘memoire over George’ het beste te vinden dat ze ooit schreef.

Die memoire is de voordracht ‘22 Hyde Park Gate’, een schitterend stuk, of fragment, want het breekt vrij plotseling af bij een onheilspellende zin: ‘(...) George Duckworth (was) niet alleen vader en moeder, broer en zuster voor die arme meisjes Stephen; hij was ook hun minnaar.’ De feiten over deze halfbroer zijn bij omtrek wel bekend uit Quentin Bells biografie; Bell verklaart Virginia's frigiditeit uit de opdringerige betastingen van George. Hoe verschrikkelijk en traumatiserend diens handtastelijkheden ook geweest mogen zijn, de toon van dit portret van George is opmerkelijk luchthartig:

‘Als je hem nauwlettend bekeek viel het je op dat een van zijn oren puntig was en het andere rond; ook viel op dat hij ondanks de krullen van een God en de oren van een faun onmiskenbaar de ogen van een varken had. Zo'n vreemde mengelmoes kan maar

[p. 19]

zelden hebben bestaan. En in de tijd waar ik van spreek waren God, faun en varken alle drie springlevend, steeds met elkaar in conflict, en in hun strijd zorgden ze voor de meest verbijsterende uitbarstingen.’

Obsessie

Ook de andere halfbroer, Gerald, blijkt aan haar gezeten te hebben, toen ze heel klein was. Ze beschrijft die huiveringwekkende ervaring (‘ik herinner me hoe ik hoopte dat zijn hand niet verder zou gaan’) in ‘Een schets van het verleden’, het langste, evenmin ooit gepubliceerde autobiografische verhaal uit de bundel. Hoewel het een verhaal lijkt over haar jeugd, is het toch nog meer een portret van haar ouders, bovenal van haar moeder, die stierf toen Virginia twaalf was. ‘Tot ik in de veertig was (...) vormde de persoon van mijn moeder een obsessie voor me.’ Ze schreef die obsessie van zich af in To the Lighthouse (1927): ‘Ik neem aan dat wat ik voor mijzelf deed datgene is wat psychoanalytici voor hun patiënten doen. Ik verwoordde een heel lang en diep gevoelde emotie.’

In ‘Een schets van het verleden’ onderneemt ze hetzelfde, maar op een andere manier. Ze schreef hem toen ze zestig was, bij vlagen, in de weinige maanden voor haar zelfgekozen dood, op de toppen van haar kunnen. Het is een prachtige schets, die ze heel losjes, heel ontspannen schrijft zonder zich veel te bekommeren over het probleem hoe iemand in woorden te vangen - het probleem waarmee ze gedurende haar hele schrijverschap zo worstelde. Het resultaat is een zeer gelukkige synthese van filosofie en literatuur. Het verhaal springt elegant van essay naar literaire verbeelding, van heden naar verleden. Zo wordt haar opmerkelijk milde rationele, oordeel over haar vader - tegen wie ze eenzelfde wrok gevoeld moet hebben als die van James voor Mr. Ramsay in To the Lighthouse - afgewisseld met een tenenkrommende beschrijven van zijn tirannieke gedrag: Vanessa die roerloos blijft onder zijn gebrul als de wekelijkse kasboekcontrole een bedrag van meer dan elf pond verschil liet zien. ‘Een gebrul. Zijn aderen zwollen. Zijn gezicht liep rood aan. Luidkeels riep hij: “Ik ben geruïneerd.” Vervolgens sloeg hij op zijn borst. Hij werkte een heel repertoire van gedramatiseerd zelfbeklag, woede en wanhoop af.’ Hoe fraai ‘Een schets van het verleden’ geschreven is, valt des te meer op in vergelijking met de veel vlakker en conventioneel geschreven ‘Herinneringen’, waarmee Wezenlijke momenten opent. ‘Herinneringen’ is een veel korter stuk, een geschreven portret van Vanessa, als een soort schrijfoefening zich zelf opgedragen toen ze vijfentwintig was en nog geen schrijfster. Het stuk completeert de bundel op een mooie symbolische manier: als het leven een kom is ‘die men vult en vult en vult’, dan verschuift er telkens iets in de inhoud. Door de voortgang van de tijd krijgt elke ervaring een iets gewijzigde betekenis. ‘Herinneringen’ en ‘Een schets van het verleden’ gaan over dezelfde gebeurtenissen, maar geven er een totaal verschillend beeld van. Een perfecte demonstratie hoe het verleden sterk wordt beïnvloed door het heden: ‘Wat ik vandaag schrijf zal ik over een jaar niet zo schrijven,’ staat ergens.

De inleidingen en verantwoordingen van Jeanne Schulkind zijn voortreffelijk; de Nederlandse vertaling van Leonoor Broeder lijkt me betrouwbaar. Wat kleine vitterijtjes: ze vertaalt tot twee keer toe ‘Nature’ met ‘Moeder Natuur’. Zeggen wij dat echt? En drukken wij ons bloemrijker uit dan de Engelsen? Ik heb ergens eens zo iets gelezen, maar ik blijf het lelijk vinden: ‘zegeningen die dun gezaaid waren’ voor ‘blessings which were not singular’, bij voorbeeld.

Carol Limonard vertaalde, zeer voorbeeldig, voor uitgeverij Tabula vijf korte essays van Virginia Woolf: Over Londen. Het zijn sfeervolle, wat nostalgische opstellen over de Londense haven, Oxford Street, huizen van beroemde mensen, de kathedralen, het parlementsgebouw. ‘In deze korte stukken zijn alle kenmerken aanwezig die Virginia Woolf tot zo'n groot schrijfster maken: een glasheldere stijl, oog voor detail, humor, en een harmonieus samengaan van feitelijke informatie en poëtische zeggingskracht,’ staat op een van beide fraaie flappen, en dat is zo. Het mooiste vond ik het stuk over het huis van Carlyle. (‘Neem de Carlyles. Een bezoek van een uur aan Cheyne Row nummer vijf vertelt ons meer over hen en hun leven dan alle biografieën te zamen (...) - ze waren niet aangesloten op de waterleiding.’) De Engelse uitgave (Hogarth Press) kost ongeveer evenveel als de Nederlandse. Tabula maakte er een niet minder aantrekkelijk boekje van.