Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 14]

De potentie van het sudderen
Het Insel-boek der luiheid

Doeschka Meijsing

Nog nooit heb ik zo weinig zeggenschap over mijn daden gehad als bij het lezen van Das Insel-Buch der Faulheit. Ja, het was dwangmatig. In welke omgeving ik me ook bevond - als ik het boek alleen nog maar in mijn hand hield, zocht ik al gehaast naar een plaats om languit te liggen. Terwijl dat helemaal niet zo mijn gewoonte is bij het lezen van boeken. Gelukkig schrijven de samenstellers van deze bloemlezing over de luiheid in hun nawoord (dat ik zittend las; wat is er toch aan de hand?) dat het de bedoeling van hun bloemlezing is om liggend gelezen te worden. Dat hadden ze dan beter in een voorwoord kunnen zeggen, dan was er geen reden geweest tot ongerustheid.

Bovenstaande lijkt voor de hand te liggen, luiheid en horizontale lichaamstoestand vormen een symbiose, maar zo eenvoudig is het niet. Als het dat wel was, zou er geen enkele bespreking van deze bloemlezing uit de wereldliteratuur verschijnen, bij voorbeeld. De luiheid is, dat is me na lezing wel duidelijk geworden, ingewikkelder dan je denkt. Er moeten dus een paar dingen over de luiheid gezegd worden.

Ten eerste is men ertegen. Wie die men zijn weet ik ook niet, maar het naslaan van een Duits en een Nederlands spreekwoordenboek leverde een hele reeks dreigende variaties op ‘Ledigheid is des duivels oorkussen’ op. En wie herinnert zich niet uit zijn jeugd een van die steevaste variaties, als je de alleszins rechtvaardige geruststelling uitsprak: ‘Dat doe ik straks wel...’. Het vreemde is nu dat tweeënvijftig van de vierenvijftig schrijvers in Das Insel-Buch der Faulheit, van Francois Villon tot Vincent van Gogh, van Gotthold Ephraim Lessing tot Italo Calvino, plus de samenstellers, ervóór zijn. Over Dante ben ik niet zeker, die laat zijn luie Belacqua in het vagevuur belanden, weliswaar niet in de hel, maar toch. En Ernst Bloch is zo genuanceerd over de luiheid, dat hij ernstig met het probleem worstelt.

Worstelen en lui zijn, dat gaat niet samen.

De rest zingt, kwinkeleert en coloratureert de lof van de luiheid. Hermann Hesse bij voorbeeld doet er heel gewichtig over. Hij vergelijkt onze cultuur met de oriëntaalse, reden waarom, toen de bloemenkinderen nog in de mode waren, er een Hesse-Welle was, zo'n tien jaar geleden. In het Oosten, betoogt hij, kun je nog mensen zien die urenlang zonder iets te doen voor zich uit zitten te staren. En dat is de ware kunst. Vervolgens geeft hij een beschrijving hoe hij zelf die oosterse houding geleerd heeft: hij kocht op een dag Sprookjes van 1001 nacht, begon het te lezen en verveelde zich. Hij lei het boek weg. Toen nam hij het boek toch weer ter hand, ging op de grond zitten, en ja, het ging al iets beter, beld werd als ik me voorlezen liet.’ Zo, in die situatie, genoot hij van het boek. Na lezing van deze verbluffende didactiek heb ik geprobeerd het experiment te herhalen, maar de Sheherazade in mijn omgeving voelde er weinig voor om mee te werken aan een empirische toetsing.

Dat was de oosterse variant.

Dan is er de economische. Paul Lafargue, Franse socialistenleider en schoonzoon van Karl Marx roept uit dat ‘alle individuele en sociale ellende voortkomt uit de hartstocht voor de arbeid’. Ik vind dat een sympathieke uitspraak van een socialistenleider aan het eind van de negentiende eeuw, maar in de mond van Den Uyl of Wim Kok nu, zou ik het een tikkeltje wrang, of zelfs naïef noemen. Dat komt omdat economie een zeer schommelende wetenschap is, die maar niet kan beslissen of ze zich nu op cijfers dan wel op psychologie moet baseren.

The Blues

De romantische luiheid is me liever. In Aus dem Leben eines Taugenichts van Joseph von Eichendorff trekt Taugenicht, die te lui is om voor de duvel te dansen, de wijde wereld in. Op zoek naar alles wat Het Goede Leven te bieden moet hebben: verliefdheid, liefde, niets doen, niet deugen, en in het gras liggen staren naar de blauwe hemel, zonder dat de mieren in je broekspijpen klimmen of er, waarvandaan snap je niet, plotseling een hele stapel gemene donkere wolken je duidelijk maken dat je verdwaald bent. Dit alles lukt Taugenicht, hij is een geluksvogel. Maar niets kan verhinderen dat zijn vrolijke reis door de landen omgeven is door een waas van vergeefsheid, die zo moedeloos maakt dat het het beste is maar weer naar huis terug te keren. (De samenstellers merken naar aanleiding van dit fragment van Eichendorff op dat het woord blauw, van de blauwe lucht, een eigen leven in het taalgebruik is gaan spelen: ‘ins Blaue hinein’; ons taalgebied kent ‘een blauwe maandag’, ‘een blauwtje lopen’; het Engels kent ‘the blues’. Alles wijst erop dat ‘la dolce far niente’ te maken heeft met vrijheid, ongebondenheid, vergeefsheid en treurigheid.)

Een tegenpool van de romantische luiheid is de ironische. Die zich zelf in de staart bijt. De schrijvers in deze bloemlezing die deze vorm van de kwaal beschrijven, brengen de lezer tot ongekende hilariteit. 1956 - Ein Plizjahr van Wolfgang Hildesheimer is er een voorbeeld van. In deze vertelling uit 1962 schrijft Hildesheimer dat 1956 ongetwijfeld een zeer belangrijk jaar was waarin men Mozarts, Heines, Rembrandts, Caesars en Freuds sterfdag herdacht, maar dat men één iemand vergeten is: Gottlieb Theodor Pilz. Vervolgens schrijft Hildesheimer een herdenkingsartikel over Pilz, een man die in zijn jongelingsjaren een twee jaar durende reis door Italië maakte, en gelukkig zo verstandig was geen woord of schets daaruit mee te nemen; die Madame de Staël ontmoette, die hem ongevraagd meedeelde bezig te zijn aan een boek over Duitsland, waarop Pilz grof vroeg hij kwam al iets meer in de oosterse sfeer die het boek nodig heeft. ‘Spoedig kwam ik erachter dat het effect van de oriëntaalse atmosfeer verdub-‘Waarom?’. ‘La Staël had daarover nog niet nagedacht en bleef het antwoord schuldig.’ Pilz ontmoet alle groten der aarde, ook Schumann en Mendelssohn ‘aan wie hij zijn theorie dat componisten niet meer dan vier symfonieën moesten schrijven, met succes voorlegde’. De laatst bekende brief van Pilz stamt uit 1849, een brief aan George Sand, waarin Pilz' bekende maxime staat: ‘Mehr Worte, weniger Taten!’ Deze verzonnen en luie Pilz is, misschien vanwege het Marx-, Kafka-, Luther- en Wagnerjaar, mij zeer zeer dierbaar.

En laat ik in deze categorie niet vergeten Lessing te noemen, wiens Lof der luiheid ooit zo geeuwend door Fischer-Dieskau gezongen werd, dat bij de herinnering daaraan me nog de tranen van de gaapziekte in de ogen springen:

Faulheit, jetzo will ich dir
Auch ein kleines Loblied bringen. -
O..wie..sau.. er wird es mir,
Dich..nach Würden..zu besingen!
Doch, ich will mein Bestes thun,
Nach der Arbeit ist gut ruhn.

Höchstes Gut! wer dich nur hat,
Dessen ungestörtes Lebben -
Ach!..ich..gähn'..ich..werde matt..
Nun.. so magst du.. mir's vergeben,
Dass ich dich nicht singen kann;
Du verhinderst mich ja dran.

Ik begrijp dat er na al deze voorbeelden mensen zullen zijn die, net als de oude Seneca over de langslapers in het oude Rome, verontwaardigd uitroepen: ‘Hoe moeten deze mensen weten hoe ze moeten leven als ze niet eens weten wanneer ze moeten slapen!’ Maar helaas, degenen die achter de oude Seneca staan in dezen behoren tot de categorie ‘men’ die tegen de luiheid zijn, en Das Insel-Buch der Faulheit laat de schrijvers aan het woord die vóór zijn. En dat is niet een kwestie van moralisme.

Wozu? Wozu?

De schrijvers van het nawoord doen hun best om tegemoet te komen aan de Seneca-achtigen door verklaringen aan te dragen als zou bij voorbeeld Oblomov, die terecht een zeer ruime plaats krijgt in deze bloemlezing, een tegenbeweging vertegenwoordigen in een Rusland waar de industrie in opmars is. Of als zou de luiheid het middeleeuwse begrip van het Vita contemplativa in ere willen herstellen. Of als zou er, met Adorno en Horkheimer in de hand, een soort samenzwering bestaan sinds de Verlichting, die eropuit is om in ieder geval de creativiteit een veel lagere plaats op de hiërarchische ladder van waarden toe te bedelen dan de economische activiteit.

Daarmee zijn we dan beland bij des Pudels Kern. Dat is waar het al die tweeënvijftig schrijvers

[p. 15]

om gaat: dat de ware creativiteit uit luiheid en ledigheid geboren wordt: wij kunnen niet onze meesterwerken schrijven als wij niet ruime tijd hebben om te slapen, rond te hangen, niét te werken, niét te denken, te lummelen, te sudderen. Dat is de smeekbede die uit al die vrolijke verhalen over de luiheid opstijgt: zet ons niet in de fabriek, laat ons niet vierentwintig uur worsten vullen, bespaar ons nota's, promoties en politiek, wij zingen het lied der luiheid, vers twee, opdat we ‘Auf Flügeln des Gesanges’ kunnen opstijgen. Bewaar ons voor het Boze, het Werk. De waarheid is dat ik het met deze smeekbede eens ben. Creativiteit komt voort uit sudderen. Ik raad dan ook iedere schrijver die subsidie wil aanvragen bij de Stichting Fonds voor de Letteren, aan, om zich niet meer in bochten te wringen door op het aanvraagformulier allerlei projecten op te voeren waaraan men bezig is, en die geen hond werkelijk interesseren, maar om eenvoudig dit Insel-Buch der Faulheit mee te sturen. Eventueel in vertaling, want die ambtenaren in Den Haag denken anders meteen dat het over de Frankfurter Schule gaat - waarvan ze intuïtief weten dat het te moeilijk voor hen is.

Great fire in Tooley Street, 1861.

Over die vertaling mag men best een paar jaar doen, mits men een kattebelletje bijvoegt dat Gontsjarov over Oblomov, zijn klassieke werk over de luiheid, tien jaar deed. Het blijft de vraag of de ambtenaren dat begrijpen.

Wat er overblijft is één probleem. Dat is het probleem waar Ernst Bloch mee worstelt. ‘Het hier en nu van de mensen,’ schrijft Bloch, ‘zonder iets te doen te hebben, smaakt ons niet: niet in de laatste plaats omdat het zo voortreffelijk zou kunnen zijn, maar het niet is.’ Is hier een moralist aan het woord die ons ons plezier in de luiheid tegen wil maken? Nee, hier zegt iemand iets wat bij enig nadenken een onontkoombare paradox blijkt, van het soort paradoxen dat vleugellam maakt (zo iets als spierpijn in alle ledematen). Aan het woord luiheid kleeft, alle oriëntaalse culturen ten spijt, het woord vergeefsheid, het woord melancholie en verveling. Ik lig hier op mijn rug in het gras, de hemel is blauw, de beek ruist, en ik denk aan niets. Wozu? Wozu? Wozu?

In de bloemlezing staat ook deze tragische vorm van luiheid beschreven door Albert Ehrenstein in zijn gedicht Taedium Vitae:

Ich will trauern und ich will mich grämen,
Ich will kauern und ich will mich schämen,
Ich will die Rosen nicht mehr riechen,
Ich will mich unters Bett verkriechen,
Ich will krank sein, faulen, abwärts siechen,
Ich will weinen und nicht wieder lachen,
Ich will schlafen und nicht mehr erwachen,
Ich will sterben und begraben werden.

Botho Strauss merkt in zijn Paren, Passanten (niet in de bloemlezing opgenomen) op dat er grote schrijvers zijn, onder wie Flaubert, die een uiterst lui en weinig arbeidzaam leven leiden om tot grote meesterwerken te komen. Botho Strauss vergelijkt deze schrijvers met ganzen, die lange tijd moeten dommelen om in ‘vliegstemming’ te komen. Ganzen zijn edele dieren. Ooit hebben ze ervoor gezorgd dat het Capitool niet in brand vloog.

Das Insel-Buch der Faulheit Ausgewählt von Joachim Schultz und Gerhard Köpf

Uitgever: Insel Verlag 336 p., f 33,50

Importeur: Nilsson & Lamm

■