Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 6]

Ongemakkelijke gevoelens
Anton Brand en Errit Petersma verwerken hun problemen

Palmslag Novellen door Anton Brand Uitgever: Meulenhoff 174 p., f27,50
Het rijk alleen Een kleine roman door Errit Petersma Uitgever: Bert Bakker 92 p., f19,50
Frans de Rover

Anton Brand blijkt zijn thema gevonden te hebben: wat als onderstroom al aanwezig was in enkele van de zeven verhalen uit zijn debuutbundel Het aardse gebeuren (1978), is in de vier novellen van Palmslag manifest geworden: homoseksualiteit, Pardon: homofilie; die pastorale term klinkt iets ‘netter’ en Brand schrijft vooral nétjes over de herenliefde.

Toch wil ik hiermee niet beweren dat Brands bundel saai of onleesbaar is. In vergelijking met de veelheid van onderwerpen in zijn debuut (waardoor een effect van willekeurigheid werd opgeroepen), is de beperking die Brand zich nu heeft opgelegd een vooruitgang. De (langere) verhalen zijn redelijk evenwichtig opgebouwd, onderling door overeenkomstige motieven met elkaar verbonden en ook de personages krijgen een psychologisch aanvaardbare uitwerking.

Further experiments with 80- ton gnr.

Het openingsverhaal, ‘Erik Blok’, is een variant of beter: aanvulling op het verhaal ‘De dodendans’ uit Brands eerste bundel - een jongetje verliest zijn bij de ouders favoriete tweelingbroer en wil zijn achterstelling wreken. In het eerdere verhaal werd dit getoond vanuit het perspectief van de volwassen zoon bij het overlijden van de vader; nu staan het moment van de dood van het broertje en de visie van de dertienjarige Erik centraal. Het is jammer dat de titel ‘De dodendans’ al verbruikt was, want die had beter gepast op dit verhaal, waarin Brand met veel gevoel voor sfeer en subtiele observaties de zoektocht beschrijft naar eigen identiteit van een zich miskend voelend jongetje. Erik raakt via een stille liefde voor een klasgenootje dat op ballet zit, gefascineerd door klassieke muziek en het woord ‘gracieus’. Hij beseft dat dat woord naar een andere wereld verwijst dan die hij heeft leren kennen door zijn schoolvriendje Rob: een eerste confrontatie met een onbekende lichamelijkheid als hij door Rob letterlijk hardhandig gedwongen wordt hem af te trekken. Voor de kaptafel van zijn zuster maakt Erik zich op: ‘Hij zag er prachtig uit, vooral toen hij zijn wimpers ook nog met gitzwarte mascara had bewerkt. Echt gracieus was het niet, daarvoor zou hij oorbellen moeten dragen en zijn nagels moeten lakken, maar het begon er aardig op te lijken. Hij had nooit gedacht dat jezelf mooi maken zo leuk kon zijn. Sterker nog, het was zó opwindend dat hij zich nauwelijks van de spiegel kon losmaken. Hij bleef naar zichzelf kijken, knipoogde naar zijn spiegelbeeld en boog zich ver voorover om op de volle, rode lippen tegenover hem een vluchtige kus te drukken.’ Dan droomt de kleine narcissus van een grandioos optreden voor publiek als ballerino, maar een hysterisch krijsende zuster en een ijzige moeder maken weinig gracieus een eind aan zijn fantasie. Erik onttrekt zich aan de mis voor zijn overleden broertje door te vluchten naar het dansavondje dat het schooljaar besluit. Het wordt een fiasco. Zijn beminde balletmeisje kan niet met hem dansen; de muziekleraar legt met zijn gracieuze handen volledig beslag op haar. Rob deelt mee de school te verruilen voor de zeevaart - ondanks zijn gemengde gevoelens ervaart Erik afscheid genomen te hebben van een vriend, ‘van iemand die hij goed kende. Het was een hoogst ongemakkelijk gevoel, het zweemde naar heimwee en verlangen...’ en vanaf de zijlijn kijkt hij naar Rob die wild-dansend meiden versiert: ‘Hij had het voor elkaar gekregen, hij wel. Zijn overhemd had hij losgeknoopt. De schittering van zweetdruppeltjes op zijn borst. De navel. Het blonde donshaar eronder. Opnieuw het weeë gevoel in zijn maag. Zodra hij naar Rob keek was het er weer. Verwarrend.’ Erik tracht te vluchten, maar komt niet verder dan het station. Daar wacht vader.

Anton Brand, foto Chris van Houts

Verlangen naar vriendschap

Ongemakkelijke gevoelens, heimwee en verlangen naar vriendschappen, wegreizen - motieven die in de overige verhalen terugkeren, maar de verwerking ervan levert een minder gaaf resultaat op dan in het eerste verhaal. De hoofdpersonen, steeds schrijvers-op-reis, schrijven te weinig en spreken te veel. Het minst geslaagd is ‘Het wonder van het weerzien’ waarin een schrijver zich terugtrekt in Zuid-Frankrijk en langzaam - in de geest of in de werkelijkheid - het slachtoffer wordt van vreemdelingenhaat. Hij stort zich ten slotte in een ravijn, al of niet door toedoen van de zoon van zijn buurvrouw, het type van de meedogenloze jongen dat hem zo aan zijn vroegere vriendje doet denken. Maar Brand is geen meester in het opbouwen van dit soort suspense: geen moment is het verhaal spannend of de afloop verrassend. Ik bedoel: de afloop komt wel onverwacht (onwaarschijnlijk onverwacht zelfs) maar dat levert nog geen verrassende ontknoping op, want waar geen spanning is opgebouwd, kan ook geen werkelijke ‘ontspannende’ climax plaatshebben.

Interessanter, door de erotische spanningslaag, is ‘Dames in blauw’, verwijzend naar een afbeelding van schikgodinnen. Een schrijver bevindt zich te Athene in afwachting van de komst van zijn vaste vriend Helmer en wordt geconfronteerd met de schaamteloze charmes van ondeugende Griekjes. ‘Als Strato vele eeuwen geleden, leek ik alleen nog maar geboeid door de uitdagende pracht van jonge jongens, een verzameling van jeugdige luister (...) De reis had een bedevaart moeten worden, een op voorhand vol bewondering en ontzag ondernomen trektocht langs de pijlers van de beschaving. Een bedevaart was het geworden - iedere straathoek een statie, iedere statie een beminnelijke jongen. Hoe kon het ook anders in Griekenland, het land dat zovelen op een dwaalspoor had gebracht en anderen van hun dwalingen had genezen? Ik glimlachte bij de gedachte aan een dichtregel van Strato: Ik bemin jongens - en om die kinderen te betasten. Zo was het, dacht ik, zeker hier in Athene. Niemand ontloopt zichzelf. Of zijn lot. Wat uiteindelijk hetzelfde is.’ Het lot van de schrijver dient zich aan in de persoon van Kostas, een veertienjarig (naakt)fo-

[p. 7]

tomodel van de Nederlandse fotografe en galeriehoudster Fenna. Met deze alleenstaande vrouw en moeder, die ‘onafhankelijkheid uitstraalde’, converseert de schrijver langdurig en diepzinnig over het bestaan van de absolute schoonheid en de erotische aantrekkingskracht van kinderen. Haar (verstandige) opmerkingen missen hun uitwerking niet: op het feest na de opening van Fenna's expositie weet liftboy Kostas, in onweerstaanbaar rood livrei ditmaal en niet gehinderd door enige gêne, de schrijver te verleiden. ‘Ik zag de hunkering in zijn ogen, en aarzeling, omzichtigheid en onwennigheid gleden van me af. Zoals ook alle gedachten langzaam maar zeker verdwenen - de gedachten aan Helmer (...).’ In een luxueuze hotelkamer glijden ook de kleren van het tweetal af en komt het tot de daad ‘- en (ik) liet, net als hij, het zaad vrijelijk stromen, niet gehinderd door enig gevoel van verspilling, overboord het besef dat hij of ik leven had kunnen scheppen.’ Inderdaad, overboord daarmee; dat je door zo'n ondeugd je mannelijkheid laat strelen, akkoord... Fenna's zegen rustte erop, maar dat er dan zo'n commentaar over verspilling en leven scheppen bij moet, dat noem ik nou een beetje ‘tuttig’. Maar een uur later heeft de ontmoeting met Helmer plaats, vandaar misschien, om toch een beetje een schuldgevoel te hebben.

Het titelverhaal is het langste en ook het meest ambitieuze van de bundel. De journalist Oscar, verlaten door zijn vriend Krystof, ontmoet op de boot van Cyprus naar Israël de pijprokende Deense toneelspeler Johan; tussen beiden ontwikkelt zich een hechte vriendschap en verliefdheid die uiteindelijk op gewelddadige wijze in bloed wordt gesmoord. Het meest ambitieuze verhaal: gevoelens van heimwee en verlangen doortrekken op verschillende niveaus de relatie tussen de vrienden - jeugdherinneringen aan de oorlog, eerste verliefdheden en ervaringen met (homo)seksualiteit verweven met flower-power en popmuziek-romantiek van de jaren zestig, de confrontatie van pacifistische idealen met het in militair geweld levende Israël, waar de macho-jongens zo aantrekkelijk zijn. ‘Wat hebben donkere mannen toch dat hen zo mooi maakt?’ Hun begroetingsritueel is verantwoordelijk voor de titel: als twee vrienden elkaar daar ontmoeten houdt de een zijn beide handen op, de ander slaat de opengevouwen handpalmen neer: ‘Een gebaar dat vriendschappelijk en terughoudend tegelijk is, mannelijk, erotisch geladen (...) Slapping palms. Palmslag, in het Nederlands. Een woord dat harmonisch lijkt maar een tegenspraak in zichzelf is, dat alles in zich heeft, napalm, veldslag, vriendschap.’ Een beetje het bezwaaar van dit verhaal: Brand lijkt er ‘alles’ en daarmee iets te veel in te hebben willen stoppen. En toch blijft het, ook verteltechnisch - met langere gedeelten in de jijvorm die door het slot betekenis krijgen - een verhaal dat de aandacht vasthoudt. In ieder geval kan Brand helder formuleren, zelfs zo dat de ‘bedoelingen’ (vooral in gesprekken en afgezien van mijn persoonlijke bezwaren tegen het zwaarwichtige) iets te expliciet worden.

Een vreemd kereltje

Eveneens helder geformuleerd, maar volstrekt duister van bedoeling, is de kleine roman Het rijk alleen, het tweede boek van Errit Petersma na zijn psychologisch-filosofisch-sociologisch verward debuut Stukjes van de wereld (1981). Iedere schrijver mag van mij de complete gekte van zich zelf of zijn personages omstandig te boek stellen, als er maar systeem in zit. Het rijk alleen gaat over zo'n systeembouwer, de jongen Wijnand, die als kind van zijn vader te horen krijgt dat zijn overleden moeder in de hemel woont. Wijnand neemt met zo'n vage aanduiding geen genoegen; hij ontwikkelt zich tot een briljante leerling en ontwerpt een systeem dat het heelal in kaart brengt. Hij wordt een vreemd kereltje kortom, dat zich geheel in een eigen universum terugtrekt. Tot zover is alles nog wel redelijk begrijpelijk en verklaarbaar: Wijnands afwerende houding tegenover het huismeisje Els dat voor de vader de rol van zijn overleden vrouw wil spelen, zijn clandestiene bezoeken aan een stervende oude vrouw in het plaatselijke ziekenhuis, zijn fascinatie voor de Noordzee (de roman speelt zich af op Walcheren); er zit nog (psychologisch) systeem in: ‘De lange dagen rond de begrafenis had Wijnand aan de boulevard gelogeerd, waar zijn kamertje uitzag op zee: de Noordzee, donker en mannelijk, als een sterke zoon van Njord. Hij was bang voor haar; voor hem zou hij later zeggen. De Noordzee, hij had hem niet getroost, hem niet toegeruist met tedere woorden, hem niet gewiegd in moederlijk erbarmen. De noordelijke zeegod had gefronst en hem met noordwestenwind toegebruld dat hij sterk moest zijn.’ Mooie taal, maar betekent het ook wat?

De gecompliceerde relatie met zijn vader krijgt een hoogtepunt in de beschrijving van de voettocht die beiden na Wijnands eindexamen maken in de Alpen. Een overtuigend hoofdstuk: vader en zoon leveren strijd met barre weersomstandigheden - een metafoor voor de finale krachtmeting tussen beiden; beiden zijn, ieder op eigen manier, verliezers. Terug in Nederland ‘waren de ongeschreven wetten hersteld, de oude normen en taboes weer aanvaard. De kaarten en reisgidsen waren in een bureaula gestopt, de vuile kleren buiten de deur gereinigd, de bergschoenen in het vet gezet, de rugzakken op zolder geborgen (...) Op de voettocht waren wij niet teruggekomen. Wel had ik opgebiecht dat de foto's mislukt waren.’ Een bijna Hermansiaans einde van het eerste deel van de roman. Helder geschreven, maar betekent het ook wat? Misschien als Petersma het hierbij had gelaten: dan had hij een redelijk samenhangend verhaal geschreven.

In het tweede deel van de roman slaat de gekte toe. De vader bezoekt zijn zoon die in een soort elektronisch gemanipuleerde inrichting blijkt te verblijven waar hij ‘de compositie van de wereld’ voltooit. Werkelijkheid en (science)fiction lopen dooreen, symboliek stapelt zich op symboliek. Speelt de vader het waanzinnig spel van zijn zoon mee, of is vader zélf ook...? Enfin, de roman eindigt in vreemde visioenen. Wijnand vertelt een verhaal over het martelen en vierendelen van een overmeesterd meisje; Wijnand eindigt in een situatie waarin een naakte vrouw hem meedogenloos masturbeert (‘Zou zij hopen dat er onder zijn huid een gevangen dier leefde, dat nog wild kon bewegen?’) en hem dwingt haar ‘bittere vlees’ te strelen: ‘Het is alsof hij over de Noordzee staart. Aan de andere kant ligt het beloofde land, waarvan zij ooit had gesproken en waar de mensen zouden zingen. Hij had er niet in geloofd, omdat hij een ander was, geen prins of sterke held, die haar ondersteunt op het rulle zand, over de golven tilt en de monsters trotseert.’

Tja, dacht Roland Holst ooit in een winter aan zee: ‘Eens liep zij hoog te spreken / langs de Noordzee’; tja, denk ik, waar haalt Petersma al die opgestapelde symbolische onzin vandaan? Wat in het beloofde land van Anton Brand té expliciet werd geformuleerd, blijft hier quasidiepzinnig en suggestief: een spel zonder systeemregels dat door allerlei (literaire, psychologische) verwijzingen pretendeert (hermetische) literatuur te zijn, maar dat allerminst is. Geloof ik.

■