Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 4]

Een pijnlijke wijsheid
Marga Minco, de boer en Icarus

De val door Marga Minco Uitgever: Bert Bakker 92 p., f19,50
Carel Peeters

Het schilderij De val van Icarus van Breugel de Oude is zo suggestief dat de geleerden zich erbij hebben neergelegd dat ze wel nooit een waterdichte verklaring zullen vinden voor wat er precies op het schilderij aan de hand is. Ook omtrent de bedoelingen van de schilder tast men in het duister. Men is het er echter over eens dat het schilderij is opgebouwd uit verschillende herinneringen: aan de bergen die hij op zijn reizen heeft gezien, aan de zee, het Italiaanse en Hollandse landschap en de lectuur van Ovidius' Metamorfosen, het verhaal over Daedalus en Icarus.

Breugel schilderde niet het hele verhaal over de vader en zijn zoon. Hij schilderde niet dat Daedalus met Icarus op wassen vleugels uit het labyrint vlucht en dat Icarus eigenwijs, hoogmoedig of vermetel te dicht bij de zon gaat vliegen zodat zijn vleugels smelten en hij in zee stort. Alleen dat laatste heeft Breugel geschilderd: de twee benen van Icarus steken nog boven het water uit. Ondertussen ploegt op de voorgrond de boer verder, hij ziet niets, hij hoort niets. De vraag is altijd geweest of hij wel degelijk iets hoort maar het niet wil horen, of dat hij echt niets hoort en ziet. Uitsluitsel hierover is niet mogelijk. Omdat Breugel een kind van zijn tijd was en daarom menig moralisme heeft uitgebeeld, heeft men het schilderij wel een moralistische betekenis toegekend; tenslotte tekende hij De zeven hoofdzonden en De zeven deugden. Dat Breugel het verhaal goed in zijn hoofd had en het gedrag van Icarus als hoogmoedig interpreteerde, bewijst een miniem detail op de tekening over de Hoogmoed in de serie De zeven hoofdzonden: links boven in de hoek valt een mensje uit de lucht, op weg naar de zee. De moralistische interpretatie van De val van Icarus zou op grond hiervan kunnen zijn dat de boer Icarus negeert omdat hij zijn verdiende straf krijgt voor zijn hoogmoed en vermetelheid. Philippe Robert-Jones, de schrijver van het boek La chute d'Icare, schrijft in de catalogus van de Brusselse Breugel-tentoonstelling in 1980 dat het werk ‘de onverschilligheid van de wereld zou kunnen uitdrukken jegens het lot van het individu, hoe uitzonderlijk dit ook moge zijn.’

Ik ben in goed gezelschap als ik in het schilderij niets moralistisch zie en denk dat de schilder er een pijnlijke wijsheid mee heeft willen uitbeelden. Hij heeft dat zo zonder commentaar en zonder aanwijzingen gedaan dat die wijsheid langer mee is gegaan dan de zestiende eeuw. De boer en Icarus leiden op het schilderij totaal onafhankelijke levens, ook al loopt dat voor de laatste op dat moment af. Ze weten niet van eikaars bestaan, de boer is zich totaal niet bewust van de toestand waarin Icarus verkeert. Hij ploegt voort en zal over enige tijd oogsten opdat hij en de zijnen zullen kunnen eten en leven. En ondertussen verdrinkt er iemand. Op de ene plaats wordt geleefd en ontstaat leven, terwijl op hetzelfde moment ergens anders wordt doodgegaan.

W.H. Auden

Het goede gezelschap waarover ik het had, is W.H. Auden. Hij schreef het gedicht ‘Musée des Beaux Arts’ over het schilderij dat begint met de regels: ‘About suffering they were never wrong,/The Old Masters: how well they understood/Its human position; how it takes place/While someone else is eating or opening a window or just walking dully along.’ De synchroniteit van ‘lijden’ en doorleven op het schilderij heeft iets schokkends; het is het zinnebeeld van verwante tegenstellingen als heden/verleden, leven/dood, overleving/vernietiging. Ook een dynamische verhouding tussen de boer en Icarus is heel goed voorstelbaar, bij voorbeeld dat de boer weliswaar voortploegt, maar heel goed weet wat er met Icarus gebeurt: hij lijdt onder die kennis omdat hij niets aan diens lot kan doen, hij is te ver weg. In deze zin krijgt het schilderij nog een actuelere betekenis: men stelle zich de momenten voor waarop men op de televisie een orgie van ellende te zien krijgt, waar men niets aan kan verhelpen. Als er één afbeelding in aanmerking komt om op het omslag van Marga Minco's werk te staan, dan is het De val van Icarus. Het bittere kruid, Het lege huis, een aantal verhalen uit De andere kant en de nieuwe novelle De val worden beheerst door de bittere wijsheid op het schilderij van Breugel. De hoofdpersonen van haar werk zijn overlevenden van de Tweede Wereldoorlog, die doorleven met verschrikkelijke herinneringen. Die herinneringen zijn door de tijd niet minder geworden, ze doen zich net zo synchroon voor als de val van Icarus en de voortploegende boer.

In het werk van Marga Minco gaan heden en verleden in elkaar over. Het heden gaat zonder overgang - soms slechts door een liggend streepje - over in herinneringen. Het leven staat in het teken van deze afwisseling; het verleden kleurt het heden. Er is in het werk van Marga Minco altijd sprake van een hier en een daar, die zich tot elkaar verhouden, soms neutraal, meestal op elkaar inwerkend. Dat er iets verschrikkelijks is gebeurd terwijl er doorgeleefd wordt, is voor de schrijfster een manier van denken en zien geworden die tot in de details is doorgedrongen.

In Het bittere kruid, in het eerste hoofdstuk ‘Op een dag’, komt het gezin terug van een tijdelijke evacuatie en vindt alles terug zoals het werd achtergelaten. De evacuatie is de Icarus-kant van de zaak, maar Minco beschrijft tegelijk dingen waaraan te zien is dat het leven gewoon doorgaat, bijna identiek aan regels van Audens gedicht: ‘Thuis was alles nog zoals wij het verlaten hadden. De tafel stond nog gedekt. Alleen de klok was blijven stilstaan... Aan de overkant hing een vrouw haar dekens over het balkon. Ergens anders klopte iemand zijn kleden uit alsof er niets gebeurd was.’ In het hoofdstuk ‘Het meisje’ krijgen we hiervan een variant: het meisje moet voor haar moeder boodschappen doen en speciaal voor Tante Kaatje, de tweelingzuster van haar grootmoeder die ze op bezoek krijgen, boterkoek meebrengen. Daar is ze in het bijzonder dol op. Dit is de boer-hij-ploegt-voort-kant van de zaak. Terwijl het meisje de lekkernij haalt, gebeurt elders iets verschrikkelijks: Tante Kaatje wordt door de Duitsers uit het oudeliedengesticht gehaald.

Symbolisch in dit verband is het hoofdstuk ‘Het gebeurde’, ook van Het bittere kruid. In dit verhaal gaat het meisje met haar vader ergens opbellen omdat hij gehoord heeft dat zijn andere dochter in Amsterdam is opgehaald. Ze doen dat bij een vroedvrouw, die zegt het razend druk te hebben. Ze heeft nauwelijks tijd om tot zich te laten doordringen wat haar verteld wordt, ze is te veel met haar hoofd bij haar werk.

Frieda Borgstein

De indruk die Het bittere kruid en Het lege huis indertijd, en ook nu nog bij herlezing, maakten werd vooral veroorzaakt door het vermogen tot weglaten van Marga Minco. De gebeurtenissen worden con sordino beschreven, zoals Alfred Kossmann eens opmerkte: gedempt, zonder emotionerende toelichtingen. Een kras voorbeeld daarvan staat in het hoofdstuk over het meisje dat boterkoek moet halen. In die paar pagina's wordt zij op straat ook nog aangehouden en moet haar persoonsbewijs tonen. De man blijkt op zoek naar een meisje van haar leeftijd. De angst en paniek vanwege de mogelijkheid dat ze háár hadden moeten hebben worden niet genoemd. Dat is ook niet nodig. Deze stoïcijnse manier van schrijven is uiterst effectief en op zich zelf een variant op het gedrag van de boer: we schrijven door tegen alles in.

Het is ook de instelling van de vijfentachtigjarige mevrouw Frieda Borgstein, de hoofdpersoon in De val. Zij heeft zich zelf na de oorlog, waarin ze haar twee kinderen en man heeft zien verdwijnen, aangepakt. Ze heeft een cursus boekhouden gevolgd en jarenlang voortvarend op een kantoor gewerkt. In het bejaardenhuis waarin ze nu zit, staat ze bekend als iemand die niet betutteld wil worden. Iemand die haar al langer kent, noemt haar ‘eigengereid, soms wat autoritair, maar ook hartelijk, attent’. Het boekhouden en rekenen verplaatste haar gedachten, het was ‘een woud van getallen waarin ze zichzelf verloor... Cijfers waren neutraal, koel, onbeladen; ze boden haar houvast en schermden de beelden voor haar af die ze nog niet aan kon.’ Het ergste beeld dat ermee afgeschermd moet worden, is dat van 21 april 1942, de dag dat ze met haar gezin naar

[p. 5]

Zwitserland zou vluchten en ze door een vergissing achterbleef terwijl de anderen bijna onder haar ogen werden meegenomen, om nooit meer terug te komen.

De opzet van deze novelle is identiek aan het tafereel op het schilderij van Breugel: Minco laat twee gebeurtenissen zich onafhankelijk van elkaar ontrollen die tegen het einde bij elkaar komen. De ene verhaallijn volgt twee monteurs van de gemeente die de grondwaterverwarming van gemeentegebouwen moeten regelen en daarbij putten moeten leegpompen. De mannen, Balthus en Verstrijen, zijn niet erg in de stemming voor deze werkdag en leggen, alvorens aan het karwei te beginnen, aan in het koffiehuis De Salamander, waar een serveerster werkt die Verstrijen niet onverschillig laat. De andere verhaallijn volgt Frieda Borgstein in het bejaardenhuis. Ze heeft het plan opgevat dit keer haar verjaardag te vieren en moet daarvoor, omdat ze alles zelf wil doen, de deur uit: naar de bank, de kapper en de bakker. In het tehuis heerst enige spanning vanwege het bezoek dat de achitect van het huis met buitenlandse gasten zal brengen. De verbazing van de directrice en het hoofd van de huishouding dat Frieda Borgstein haar verjaardag wil vieren doet niet onder voor hun enthousiasme. Ze maken zich wel zorgen dat ze alles zelf wil regelen en de deur uit wil, juist op een dag dat het ijzig koud is en gesneeuwd heeft.

Marga Minco, foto: Philip Mechanicus

Marga Minco begint het verhaal als een anekdotisch relaas over iets dat ergens gebeurd is: ‘Het staat vast dat de twee monteurs van gemeentewerken zich die donderdagochtend niet zoals anders regelrecht van het centraal ketelhuis naar hun werk begaven, maar onderweg eerst aanlegden bij De Salamander.’ Een dergelijk begin maakt het verhaal tot een door de schrijfster uitgelichte gebeurtenis die gezien moet worden als één tussen vele mogelijke anderen.

De werkelijke toedracht

Het leven dat Frieda Borgstein na de oorlog leidde, zo blijkt uit terloopse mededelingen, werd beheerst door een intuïtief genomen besluit: te blijven leven, en zo lang mogelijk: ‘Het was haar al gelukt vijfentachtig te worden.’ De mogelijkheid om naar Australië te emigreren heeft ze voorbij laten gaan, omdat ze in de stad wilde blijven, uit vage solidariteit met haar omgekomen gezin en om van tijd tot tijd op een bank over de rivier uit te kijken naar hun oude huis. Zo lang mogelijk blijven leven is haar wraak op de verdwijning van haar gezin: ‘Ook zonder die foto's zou het haar geen moeite gekost hebben hen voor zich te blijven zien. Zolang zij leefde, zolang haar herinnering werkte hield ze hen aanwezig; daarmee rechtvaardigde ze haar bestaan.’ Maar ze heeft ook al die jaren rondgelopen met iets dat ze niet begreep. Waarom hebben ze haar die avond niet meegenomen? Ze stonden die 21ste april gepakt onder aan de trap om opgehaald te worden door iemand van de illegaliteit. Vijf minuten voor hij zou komen, ging ze nog even naar boven om een vest te halen voor haar dochter. Op het moment dat ze weer naar beneden wilde gaan, hoorde ze beneden een vreemd kabaal bij de deur. Toen ze beneden kwam, zag ze alleen nog een auto de hoek om gaan. Waarom ze haar niet meenamen, heeft ze nooit begrepen; evenmin wat er misgegaan kan zijn. Noch wie de zaak kon hebben verraden. De man van de illegaliteit heeft ze nooit meer gezien. Het gezin was in een val gelopen.

Dit is de ene val in het verhaal. De andere heeft indirect ook met een vest te maken. Ze is het vergeten en gaat terug om het te halen. Buiten, aan de overkant, zijn de monteurs bezig een put leeg te pompen, ze vonden het niet nodig er een veiligheidshekje omheen te zetten. Als Frieda Borgstein tegen de snerpende wind in ploetert, ziet ze de put niet en valt erin. Het ongeluk wordt door Marga Minco zo beschreven dat er weer een hier en daar zijn die niets met elkaar te maken hebben op het cruciale moment. Ondanks de herhaalde zorgzame waarschuwingen van de directrice en het hoofd van de huishouding gebeurt er iets verschrikkelijks met Mevrouw Borgstein op het moment dat in het bejaardenhuis iedereen zijn gedachten elders, bij het komende bezoek heeft.

Pieter Breugel de Oude, De val van Icarus

De val doet onvermijdelijk aan De aanslag van Harry Mulisch denken vanwege het bijna identieke slot. In De val wordt aan het slot de ware toedracht van de gebeurtenis van 21 april 1942 onthuld, niet Frieda Borgstein want die is dan al dood. De onthulling is gericht aan Ben Abels, een man die indertijd op het makelaarskantoor van Mevrouw Borgsteins man heeft gewerkt, na de oorlog is gaan varen en na vele omzwervingen als manusje van alles in het bejaardenhuis is beland. Hij hoort de toedracht van de man van de illegaliteit, Hein Kessels, die als vertegenwoordiger van de provinciale bejaardenzorg met de architect een bezoek zou brengen aan het tehuis. Hij viel voor iemand in. Abels herkende hem, hoewel het niet eenvoudig was om in deze uitgebluste man de levenslustige jongeman van toen te zien. Kessels vertelt dat hij die bewuste dag vijf minuten te vroeg op de fiets bij het huis van de Borgsteins aankwam, de auto had hij niet kunnen krijgen. Hij moet gevolgd zijn, want toen hij had aangebeld stopte er achter hem een auto die de drie mensen onder aan de trap meenam. Het gebeurde in seconden, zelf kwam hij ook in een kamp terecht. De SD'ers moeten niet geweten hebben om hoeveel mensen het ging, ze namen mee wat ze aantroffen. Moest ik haar,’ zegt hij over zijn gedrag na de oorlog, ‘zeggen het spijt me, ik kon er niets aan doen, ik was een dilettant, een klungel, ik was er niet op verdacht? Nee, die confrontatie durfde ik niet aan. En op den duur helemaal niet meer. Ik wilde de zaak vergeten.’ Evenals in De aanslag heeft in De val iemand jarenlang met een verkeerde voorstelling van zaken rondgelopen en zijn/haar leven daar op gebaseerd. Frieda Borgstein heeft altijd gedacht dat de man van de illegaliteit een verrader was.

In het aan Saul Bellows The Dean's December ontleende motto van De val komt een zin voor die de pijnlijke wijsheid van Breugel in het werk van Marga Minco vertolkt: ‘Destruction and resurrection in alternate beats of being, but speed makes it seem continous.’ D zin verwijst ook naar de boten op de rivier die Frieda Borgstein ziet als ze op haar bank naar haar oude huis aan de overkant kijkt: boten die ‘stroomop- en afwaarts voeren, ‘in een statig ritme, een trek die er altijd was geweest en altijd zou blijven’. Een ander deel van het motto staat voor de onontwarbare kluwen van toeval, misverstand, onwetendheid en schaamte waardoor het onmogelijk is greep op het leven te krijgen: ‘But you see, kid, with ordinary consciousness you can't even begin to know what's happening.’

Door de twee verhaallijnen wordt het verhaal in De val afwisselend van buitenaf en van binnenuit beschreven, waardoor we het leven van Frieda Borgstein enerzijds zien als een onderdeel van dat ‘statige ritme, een trek die er altijd was geweest en altijd zou blijven’ én als een in zich zelf besloten wereld waarin iemand tot een modus videndi is gekomen met toeval en onwetendheid. ‘Ze zat altijd maar te rekenen. Of ze nooit de uitkomst kon vinden.’

■