Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 40]

Hoe de kring steeds nauwer werd
Over de heksenvervolgingen aan het begin van de moderne tijd

Het verbond van heks en duivel: een waandenkbeeld aan het begin van de moderne tijd als symptoom van een veranderde situatie van de vrouw en als middel tot hervorming der zeden door Lène Dresen-Coenders Uitgever: Ambo, 328 p., f45,-
Bastiaan Bommeljé

Heksen, hekserij en heksenvervolgingen staan tegenwoordig op een bijna ongekende wijze in de belangstelling. Al vanaf de achttiende eeuw zijn verscheidene wetenschappelijke en vele min of meer populaire boeken over hekserij en heksenwaan gepubliceerd. Maar thans is er, na een eerdere hausse aan het begin van deze eeuw, welhaast sprake van een nauwelijks in te dammen historische rage.

Het recente onderzoek naar hekserij, dat in Europa zo'n beetje begon met het beroemde werk van Julio Caro Baroja uit 1961, Las brujas y su mundo (De heksen en hun wereld; vertaald in vele landen), heeft naast enige occulte en feministische ketelmuziek een behoorlijk aantal interessante en enkele voortreffelijke studies opgeleverd.

Eén van de centrale kwesties in het heksenonderzoek is de vraag waarom een in de middeleeuwen al lang aanwezig algemeen verbreid geloof aan heksen in de zestiende eeuw vrij plotseling kon leiden tot steeds weer oplaaiende massale vervolgingen die waarschijnlijk aan tienduizenden beschuldigden (voornamelijk vrouwen) het leven kostten. Een belangrijke achtergrond van de heksenjachten, die een hoogtepunt hadden tussen 1580 en 1650, was het ontstaan van het waandenkbeeld dat heksen een verbond met de duivel hadden gesloten om als een samenspannende sekte dood en verderf te zaaien in de ‘eindstrijd’ tegen het Rijk van God. Dit denkbeeld van een duivelsverbond werd zeer gedetailleerd vastgelegd in een officiële heksenleer of demonologie. In de vijftiende en zestiende eeuw zijn talloze demonologische handboeken verschenen waarin voor de kerkelijke en wereldlijke autoriteiten te lezen was hoe heksen te herkennen waren en hoe processen tegen hen gevoerd moesten worden.

Eén van de meest invloedrijke van deze handboeken was de Malleus Maleficarum (‘Heksenhamer’) uit 1487 van de dominicaanse inquisiteurs Jacob Sprenger en Heinrich Krämer, meer bekend als Henricus Institoris. In dit geschrift werd de heksenleer in het bijzonder toegespitst op vrouwen. Het diende in grote delen van Europa tot in de zeventiende eeuw als leidraad bij heksenvervolgingen.

Juist deze Heksenhamer staat centraal in Het verbond tussen heks en duivel, de studie waarop Lène Dresen-Coenders onlangs promoveerde. Mevrouw Dresen-Coenders, die meer dan dertig jaar lang een drijvende kracht achter de tijdschriften Dux (een wegbereider van het progressivistische katholicisme) en Jeugd en Samenleving is geweest, benadert het probleem van de heksenwaan uit een sociaalpsychologische invalshoek. Zij wil aan de hand van de Malleus Maleficarum en enkele andere demonologische handboeken ‘vanuit de tekst zelf’ zoeken naar een verklaring van de vraag waarom de vrouw als hoofdverdachte van hekserij werd beschouwd.

Dresen-Coenders veronderstelt hierbij dat het verschijnsel van de heksenwaan vooral samenhangt met belangrijke verschuivingen in de maatschappelijke positie van de vrouw (onder meer als gevolg van de overgang van een meer agrarische naar een meer industriële samenleving), en dan in het bijzonder met de opkomst van ‘een crisissituatie op seksueel gebied’ door een veranderde man/vrouw verhouding.

Heksenhamer

De eerste helft van Het verbond van heks en duivel is gewijd aan de inhoud en de religieuze en historische achtergronden van de Malleus Maleficarum. Daarbij komen ook enkele voorlopers van de Heksenhamer aan bod, zoals de geschriften van Johannes Dominici (1357-1419), Antoninus van Florence (1389-1451) en de befaamde moraal-theoloog uit het begin van de vijftiende eeuw Johannes Nider. Dit waren alle drie dominicaanse hervormers wier boeken vanaf rond 1470 overal in Europa in druk verschenen. Zij waren voor Sprenger en Institoris inspiratiebronnen en golden als autoriteiten inzake heksenkwesties, hoewel de schrijvers van de Malleus voor een aanzienlijk deel putten uit hun eigen ervaringen als inquisiteurs.

The Bacidae van Sarah Paxton Ball Dodson (1883): twee priesteressen van Baci in extase van een profetie, na het consulteren van de ingewanden van een geslachte kip (geen heksen dus)

Dresen-Coenders tracht naast een analyse van de ontwikkeling van de heksenleer ook de algemene levensbeschouwingen, en vooral hun visie op de vrouw, van de verschillende auteurs af te leiden uit hun gedragingen en uitlatingen. Zij betoogt dat de dominicaanse demonologen, afgezien van het feit dat ze doordrenkt waren met middeleeuwse anti-feminiene denkbeelden, extra gebeten waren op vrouwen door hun onvermogen greep te krijgen op nonnenkloosters.

Overigens had de Moederkerk tijdens de middeleeuwen aanvankelijk een nogal voorzichtig en met veel scholastiek omzwachteld standpunt inzake toverij en hekserij ingenomen. Pas in de loop van vooral de vijftiende eeuw begon de inquisitie zich steeds intensiever met heksenvervolging bezig te houden, ondanks de tegenwerking van lokale kerkelijke en wereldlijke autoriteiten.

In december 1484 leidde dit tot de pauselijke bul Summis desiderantes affectibus waarmee Innocentius VIII officieel ondersteuning gaf aan Sprenger en Institoris om in het Duitse gebied hun vervolgingen voort te zetten. Overigens was in de bul sprake van van heksen ‘van beiderlei kunne’. In 1487 werd de tekst als een pauselijk voorwoord afgedrukt bij de Heksenhamer, hoewel de heksenleer hierin vrijwel volledig in al haar scherpte gericht was tegen de vrouw. Uit de Malleus blijkt dat de twee dominicaanse inquisiteurs werkelijk geobsedeerd waren door de heksenwaan en verblind door een algemene vrouwenhaat.

Het belang van het werk school vooral in de fundamentele verbinding die werd gelegd tussen het aloude volksgeloof in toverij en schadelijke heksenwerken (maleficia) en duivelse ketterij. In het middeleeuwse Europa werd hekserij al opgevat als een delictum mixti fori, een misdaad die berecht kon worden door wereldlijke of kerkelijke rechtbanken. Maar de Heksenhamer maakte door de onverbrekelijke verstrengeling van concrete schade en diabolische ketterij een dodelijk samenspel tussen inquisitie, bisschoppen en wereldlijke rechtbanken mogelijk.

In de Malleus wordt de ‘heksensekte’ gekarakteriseerd aan de hand van vier hoofdkenmerken: geloofsafval, toewijding aan de duivel, het offeren van pasgeboren kinderen aan de duivel, en het geslachtelijk verkeer met mannelijke en vrouwelijke duivels. In het werk wordt systematisch beschreven wat als hekserij verklaard kan worden, en dat omvatte allerhande onaangename zaken die in het dagelijks leven zo overvloedig voorkwamen: miskramen, kindersterfte, onvruchtbaarheid, misoogsten, ziekte, et cetera. In de Heksenhamer werd vastgesteld dat aangifte van hekserij voldoende was om te komen tot een proces, waarbij de bekentenis door foltering verkregen kon worden en de ‘zuiverende doodstraf’ moest volgen.

Hoewel in de Malleus niet alle specifieke heksenkenmerken die tijdens de grote vervolgingen in de zestiende en zeventiende eeuw een rol speelden (zoals de heksensabbat,

[p. 41]

het ‘duivelsteken’ op het lichaam en het vliegen van heksen) uitgebreid aan de orde komen, presenteerde het een demonologie waarnaar in de volgende eeuwen telkenmale werd teruggegrepen.

Verkeerde wereld

Mevrouw Dresen-Coenders betoogt dat de Heksenhamer vooral zo'n groot succes had omdat het werk een ‘verklaringsmodel’ bood voor de drie grote probleemvelden die volgens haar zowel aan het einde van de vijftiende als tijdens de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw actueel waren: gezagsproblemen (kerkelijk en wereldlijk), sociaal-economische problemen, en de toenemende kwetsbare positie van meisjes en vrouwen door een wijzigend huwelijksen gezinspatroon. Meisjes en vrouwen werden meer en meer uit het arbeidsproces geweerd en konden ook moeilijker aan de man komen. Dit leidde tot een ‘noodsituatie op seksueel gebied’, die weerspiegeld werd in de heksenleer. Volgens Dresen-Coenders kan de waan van de heksen-sekte, die zich niet ondergeschikt maakt aan het door het masculiene gezag gepresenteerde Rijk van God, maar zich met lichaam en ziel overgeeft aan de duivel, gezien worden als de uitbeelding van de ‘verkeerde wereld’ in de verhouding der seksen.

Als illustratie van de praktijk van de heksenwaan besluit Dresen-Coenders haar boekwerk met een beschrijving van enkele heksenprocessen in de Nederlanden. Overigens vond met name in de Republiek de heksenwaan niet bijzonder veel weerklank en hielden de processen al rond 1600 op.

Het verbond tussen heks en duivel is een goed verzorgde en meestendeels prettig leesbare studie, hoewel hier en daar sprake is van een wat weinig strakke compositie. Dat heel af en toe wat Jeugd en Samenleving-taal doorsijpelt (zoals wanneer de schrijfster het heeft over ‘...de vraag naar de werkelijkheidsgrond van die probleemervaring en de beleving van verschillende publieksgroepen’), doet niets af aan de integriteit en de verve waarmee Dresen-Coenders veelal moeilijk toegankelijke bronnen presenteert en voor een breed publiek bevattelijk maakt.

Helaas dient echter te worden geconstateerd dat in het boek tamelijk ernstige tekortkomingen op geschiedkundig gebied zijn waar te nemen. In de eerste plaats is het enigszins teleurstellend dat verscheidene belangrijke recente studies over de heksenwaan blijkbaar onopgemerkt aan de schrijfster voorbij zijn gegaan, zoals de verhelderende bundels Witchcraft and Sorcery onder redactie van M. Marwick, Witchcraft in Europe onder redactie van A. Kors en E. Peters, E.W. Monters European Witchcraft en Witchcraft in France and Switzerland en S. Leutenbauers Hexereiund Zaubereidelikt in der Literatur von 1450 bis 1550, waarin de Heksenhamer besproken wordt.

Nog ernstiger is wellicht het feit dat ook enkele toch wel onmisbare standaardwerken over de hekserij in deze studie niet aan de orde komen, zoals Joseph Hansens monumentale Zauberwahn, Inquisition, und Hexenprozess (1900), waarin de Malleus ook al uitgebreid geanalyseerd is, en de overbekende werken van Baroja, Trevor-Roper, Lea, Mandrou en Russell om er maar een paar te noemen.

Vanuit historisch oogpunt is het daarbij discutabel om, zoals mevrouw Dresen-Coenders doet, de heksenwaan op te vatten als ‘een gesloten cognitief systeem’, dat min of meer losstond van het aloude magische geloof in toverij en hekserij. Wel kan vanuit het oogpunt van de vervolgingen een onderscheid gemaakt worden tussen een traditioneel heksengeloof met de daarmee gepaard gaande individuele processen, een demonologisch heksengeloof met individuele processen en ten slotte het demonologisch heksengeloof met massale heksenjachten.

Bovenal dient vastgesteld te worden dat deze massale vervolgingen altijd zeer lokaal van aard waren, en meestal niet zo erg lang duurden. De centrale vraag in verband met de heksenwaan is dan ook in feite: waarom kwamen in de zestiende en zeventiende eeuw massale, lokale heksenvervolgingen op bepaalde tijden in bepaalde gebieden wél voor en in andere gebieden niet of nauwelijks?

De fundamentele these van Dresen-Coenders dat het demonologisch verklaringsmodel voor de crises aan het einde van de vijftiende eeuw, ook van toepassing was op de omstandigheden tussen circa 1580 en 1650 is wel zeer kwestieus. Haar historische analyse van de zestiende eeuw is daarbij niet erg overtuigend. Zij heeft er maar weinig oog voor dat ondanks enkele periodieke en regionale crises, deze eeuw gekenmerkt werd door economische groei en expansie van de bedrijvigheid.

Dresen-Coenders veralgemeniseert ten onrechte voortdurend lokale crises tot een grote Europesche crisis. Zo beroept zij zich op het feit dat in Antwerpen grote armoede heerste aan het einde van de zestiende eeuw. Dat is geen wonder als men bedenkt dat de stad vanaf 1585 gebukt ging onder de Spaanse bezetting. In het algemeen echter bleef met name in de zuidelijke Nederlanden gedurende dit tijdvak de stijging van de lonen niet achter bij die van de prijzen. De opvatting van Dresen-Coenders, dat inflatie onveranderlijk en overal leidde tot sociale spanningen, wordt sinds enige tijd als achterhaald beschouwd.

Economische crisis

Daarbij staat het buiten kijf dat er geen enkel direct verband te leggen is tussen economische crises en sociale woelingen enerzijds, en uitbarstingen van heksenvervolgingen anderzijds.

Ook de stelling (die opmerkelijkerwijze tegelijkertijd premisse en conclusie is) dat de heksenwaan in verband kan worden gebracht met een veranderend gezinspatroon en vooral een veranderende positie van de vrouw is zeer mager onderbouwd. Juist in een tijd van opbloeiende vrouwenstudies had hier niet volstaan mogen worden met argumenten als ‘het moet haast wel dat’, ‘het kan niet anders dan’ en ‘het kan niet toevallig zijn dat’. Overigens blijft onduidelijk wat Dresen-Coenders nu precies bedoelt met ‘veranderend gezinspatroon’. Gaat het hier om een andere mentaliteit waarmee tegen het huwelijk en het gezin werd aangekeken, zoals ter sprake komt in het (niet genoemde) L'Enfant et la vie familiale sous l'Ancien Règime van Philippe Ariès? Of soms om de overgang van een agrarisch naar een ‘modern’ gezinspatroon, dat overigens in grote delen van Europa eerst in de achtiende en negentiende eeuw aan de orde was?

Meer steekhoudend is de observatie van Dresen-Coenders dat aanklachten wegens hekserij in eerste instantie bijna altijd vanuit direct naburigen afkomstig waren, gericht tegen oudere vrouwen, die niet in de gemeenschap geïntegreerd waren. Deze marginale vrouwen hadden het natuurlijk moeilijk in een tijdperk dat doortrokken was met een primitief magisch-religieus en antivrouwelijk wereldbeeld, en waarin ouderdom uitzonderlijk was. In het algemeen mag gezegd worden dat de wereld van de zestiende eeuw gekenmerkt werd door haat, angst, bijgeloof en geweld in de persoonlijke omgang. ‘It was a world of suspicion, intrigue, petty jealousy, sudden brawls, and vindictive revenges for assumed slights or injuries,’ zoals Lawrence Stone het uitdrukt.

De zestiende eeuw was een tijd van bizarre tegenstrijdigheden, en ondanks humanisme en opkomend rationalisme niet zonder meer ‘modern’ te noemen. In deze wereld van contradicties vormt het ingewikkelde verschijnsel van de heksenwaan en heksenvervolgingen een bijzonder belangwekkend probleem.

Mevrouw Dresen-Coenders heeft aan de bestudering van dit vraagstuk onmiskenbaar een interessante bijdrage geleverd, maar die bijdrage had vruchtbaarder kunnen zijn wanneer de geschiedkundige aspecten van haar betoog nauwkeuriger aangevat waren.

■