Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 37]

Angst en morele ontregeling
Het leven van Jane en de verhalen van Paul Bowles

A Little Original Sin The Life and Work of Jane Bowles door Millicent Dillon Uitgever: Holt, Rinehart and Winston, 464 p., f33,05 Importeur: Van Ditmar
De tere prooi door Paul Bowles Vertaling Michiel Vincent Uitgever: Pranger, 200 p., f29,50
Ed Schilders

Jane Auer Bowles leefde van 1917 tot 1973. Truman Capote heeft haar het schattigst beschreven, ‘met haar dahliahoofd van kortgeknipt krulletjeshaar, haar wipneus, de gekte in haar ogen die glanzen van het kattekwaad, haar uiterst originele stem (een hese sopraan), haar jongensachtige kleding en het figuur van een schoolmeisje, haar enigszins manke manier van lopen...’

Capote is ook een bewonderaar van Jane's werk, hoe gering dat ook van omvang is - één roman, één toneelstuk en enkele verhalen - vanwege haar ‘subtiele begrip van excentriciteit en het unieke in de mens’. Carson McCullers, Alice Toklas, Alan Sillitoe en Harold Pinter hebben haar de hoogste literaire lof toegewuifd. Tennessee Williams verviel zelfs tot pure idolatrie toen hij in zijn Memoirs schreef dat hij haar beschouwde als ‘de grootste schrijver van onze eeuw in de Engelse taal’, een opmerking die meer zegt van Williams als lezer dan van Bowles als schrijfster.

De laatste tijd lees ik regelmatig dat het werk van Jane Bowles ‘veronachtzaamd’ en ‘verwaarloosd’ is. Afgezien van het bovenstaande is dat ook in meer feitelijke termen al vijftien jaar een achterhaald idee dat alleen maar uit de frasendoos gehaald lijkt te zijn omdat het zo eenvoudig en vooral ook zo interessant is om ‘miskende auteurs’ af te stoffen en voor nieuw te verkopen. Two Serious Ladies, Jane Bowles' enige roman, dateert uit 1943, werd in 1965 en 1979 in Engeland herdrukt en kon door Amerikanen gevonden worden in The Collected Works uit 1966 dat naast de roman ook haar enige toneelstuk In the Summer House (1953) bevat plus een handjevol verhalen. Een iets uitgebreidere herdruk daarvan onder de titel My Sister's Hand In Mine dateert uit 1978. Zo'n schrijfster is niet ‘veronachtzaamd’. Integendeel. En critici die zich in deze beroepen op geringe verkoopcijfers zijn niet alleen onverstandig, maar bovendien lichtelijk snobistisch.

Jane Bowles

Paul Bowles, geboren 1910, Jane's echtgenoot - hoewel niet in de burgerlijke zin - is veel produktiever geweest dan zijn vrouw. Vijf romans, evenveel bundels verhalen en drie bundels gedichten, twee reisboeken en een autobiografie. Met betrekking tot de verhalen schreef Gore Vidal in een iets te geroutineerde inleiding bij The Collected Stories dat Bowles ‘slechts weinig gelijken kent in de tweede helft van de twintigste eeuw’. Vidal legt niet uit waarom hij dat vindt en ik zal hier ook niet uitleggen waarom ik dat niet vind - al bewonder ik veel van Paul Bowles' verhalen en zijn eerste roman The Sheltering Sky - aangezien zulke uitspraken van Vidal, en hierboven van Williams, wellicht in het Guiness Book maar niet in de literatuurkritiek thuishoren. Een criticus is geen disc-jockey.

Een derde idee dat de kritisch bedoelde propaganda ter attentie van het echtpaar Bowles ontsiert, heeft betrekking op de thematiek van hun werk. Voortrekster in deze in ons land is Christel van Boheemen. In haar artikel over Jane in Literair Paspoort (298) vertrekt ook zij vanuit de ‘onderwaardering’ waarna ze op de hoopvol bedoelde maar onjuiste gedachte stoot dat de miskenning van toen en de waardering nu in wezen op één en dezelfde factor zijn terug te voeren: ‘Het literaire buitenbeentje (niet zo'n elegante aanduiding voor een schrijfster met een stijve knie, ES) van de jaren veertig en vijftig lijkt de gevoelens van de jaren tachtig te vertolken.’ Vandaar natuurlijk al die herdrukken in de jaren zeventig.

In een artikel voor de Volkskrant herhaalde de schrijfster dit idee zo onopvallend mogelijk, nu met betrekking tot Paul Bowles: ‘Paul Bowles is niet erg bekend bij een breder publiek (...) Wat exotisch en sensationeel leek toen Bowles' romans verschenen, blijkt nu aangrijpend omdat het een problematiek beschrijft die heel dicht bij huis ligt: de decadentie van de Westerse cultuur...’

Het onderliggende idee - het Jules Verne-syndroom - is de luiste der luie kritische toverzinnen: ‘Zij Waren Hun Tijd Ver Vooruit.’ Ik geloof niet in die tijdmachine die het werk van Jane en Paul Bowles nu pas op volle sterkte leesbaar zou maken. Het zou betekenen dat hun boeken afhankelijk zijn van ‘de gevoelens’ van een generatie lezers en de ‘decadentie van de westerse cultuur’. Afgezien van de vraag of de waarde en de betekenis van een literair werk ooit juist beoordeeld kan worden op basis van zulke gegevens, is het duidelijk dat de psychologische processen, die Jane en Paul Bowles ieder op hun eigen wijze beschreven, zich totaal aan een dergelijke actualiteit onttrekken. Gezien deze overwegingen en gemeten deze wanhopig-kritische stand van zaken lijkt het onmiskenbaar dat Jane en Paul Bowles nu even weinig, en zeker niet beter of kritischer gelezen zullen worden dan ooit tevoren.

Dualiteit

Ter afronding van de hernieuwde aandacht voor Jane Bowles is Millicent Dillons biografie, A Little Original Sin, nu in trade paperback verschenen. Het is een zeer volledig boek met veel lange citaten uit brieven. Te volledig soms, vind ik, vooral als het gaat om de intieme details die eigenlijk niets met het literaire bestaan van de hoofdpersoon te maken hebben. Ook zonder die, overigens zeer behoedzaam gepresenteerde details zou de lezer zich een goed beeld kunnen vormen van de gecompliceerde persoonlijkheid die Jane Bowles geweest is. Voor haar meest intieme vrienden was ze ongrijpbaar en bleef ze onbegrepen, zodat het moeizaam verworven postume beeld noodzakelijk zeer divers is en de indrukken niet zelden met elkaar in strijd lijken. ‘Iedereen hield van haar,’ herinnert een jeugdvriend zich, ‘maar niemand wist waar ze nu werkelijk iets om gaf.’ Anderen kenden haar als ‘A miracle of charm, maar haar besluiteloosheid was zodanig dat je bijna zou zeggen, “Jane is gek.”’ En over zich zelf zei ze: ‘Ik ben op mijn gemeenst als ik de grootste tederheid voel.’

Die strijdigheden, een dualiteit die bij haar dood volgens medici was

[p. 38]

uitgegroeid tot schizofrenie, is karakteristiek voor Jane Bowles. Ze was nauwelijks in staat enige regulerende invloed op haar gevoelsleven uit te oefenen.

Opgevoed door een moeder die haar verwende, op jonge leeftijd zonder vader en als tiener lange tijd van het werkelijke leven uitgezonderd door haar verblijf in klinieken, lijkt het alsof ze later haar leven nooit in een omarming, gespierd of vertederd, heeft kunnen vatten, hoezeer ze daar ook naar streefde. Ze werd door het leven zelf overrompeld, aangevreten door het fatalisme en de angsten die ze ontwikkeld had. De lijst van haar fobieën is lang en gevarieerd. Ze was bang voor honden, haaien, slangen, bergen en brand. Kleine onbeduidende conflicten zag ze in haar geest uitgroeien tot de dreiging van bloederige drama's. Ze nam liever dertig trappen dan één lift. De angst voor insecten, Indianen en het oerwoud, en de gedachte daar vermoord te zullen worden, vergezelden haar op haar reizen door Midden-Amerika. Treinen nam ze, maar ze werd dan zo snel mogelijk dronken. In tunnels gilde ze. Er waren tijden dat ze niet durfde te gaan slapen. Sterfgevallen in haar vriendenkring beschouwde ze als besmettelijke gebeurtenissen. Haar veertigste verjaardag noemde ze een ‘shock’ die ze al jaren had zien aankomen. Op haar laatste ziekbed bekeerde ze zich tot het katholicisme. De totale druk waaronder al die grote en kleine angsten haar gezet hebben, vatte ze zelf het best samen toen ze schreef: ‘Ik heb nog nooit één dag genoten, maar ik ben nog nooit opgehouden met mijn pogingen het geluk naar mijn hand te zetten.’

Paul Bowles

Serieuze dames

To arrange for happiness. Er kwam altijd wel iets tussen. In Acapulco, eind jaren dertig, schrijft Dillon, ‘probeerde ze te schrijven maar was er niet toe in staat. Er was niet genoeg afwisseling, er waren niet genoeg mensen, klaagde ze bij Paul.’ Later, als er genoeg afwisseling is en genoeg mensen in haar behoefte aan contact voorzien, blijft er - uiteraard - te weinig tijd over om te schrijven. ‘Jane was always resisting work,’ zegt een van haar beste vrienden en Paul Bowles merkt op dat de last van het schrijven te zwaar voor haar was om in één keer getrokken te worden. Waarom ze zich verzette, en waarom de last te zwaar was, wordt in de biografie niet geheel duidelijk. Het is eveneens een feit dat ze haar hele leven lang geprobeerd heeft een tweede roman te schrijven. Schrijven, concludeer ik, was voor Jane Bowles een proces dat haar aantrok maar ook beangstigde. Het was de enige manier waarop ze haar complexe gevoelsleven kon analyseren en verantwoorden maar tegelijk was ze doodsbang voor de resultaten, de inzichten die uit een dergelijke analyse zouden kunnen voorkomen. Ze liet een hele serie notebooks na die nu zowel het symbool zijn van haar ambitie als van haar fobie-achtige onvermogen om tot afgeronde resultaten te komen. Two Serious Ladies ontstond in een tijd waarin ze haar angsten en depressies nog voldoende onder controle kon krijgen om tot resultaten te komen. Beschouwen we het boek niet zelfstandig maar als een weergave van de tweestrijd binnen het emotionele leven van de schrijfster, dan is van de twee hoofdpersonen Christina Goering een weergave van Jane Bowles zoals ze was, en is Mrs. Copperfield zoals Jane Bowles zou willen zijn. Beiden proberen de noodzakelijke beslissingen te nemen om een situatie te bereiken waarin hun emotionele leven volledig tot zijn recht en vooral tot rust komt. Christina's pogingen bestaan uit het aanknopen van relaties die haar eigenlijk beangstigen, Mrs. Copperfield verlaat in Panama haar echtgenoot om verder te leven met de hoer Pacifica. Christina zoekt het gevaar bij anderen om haar eigen angsten te neutraliseren door een loutering, Copperfield stemt radicaal tegen de normen van de samenleving. De laatste vindt het geluk, Christina blijft even besluiteloos en angstig als ze altijd geweest is. Met Two Serious Ladies (een vertaling verscheen in 1968 bij de Bezige Bij) probeerde Jane Bowles de wegen te verkennen die ze zelf zou kunnen inslaan. Wat op papier echter gescheiden en dus duidelijk kon worden, bleef in werkelijkheid innig verbonden. Achteraf kan met behulp van de biografie vastgesteld worden dat Jane Bowles de besluiteloze, afhankelijke, angstige Christina gebleven is omdat ze steeds minder in staat was haar angsten te overwinnen door de ingrijpende beslissingen van Mrs. Copperfield.

De intieme maar tweeslachtige relatie die Jane Bowles onderhield met haar fictie wordt aangevuld door Dillons verslag over de reactie van Jane Bowles op de eerste roman van Paul Bowles, The Sheltering Sky. De hoofdpersonen van die roman, Port en Kit Moresby, reizen door Noord-Afrika, samen, alleen en in gezelschap van een aantal vreemde landgenoten. Na een aantal verwikkelingen van relationele aard neemt het verhaal een wending als Port Moresby in de woestijn tyfus oploopt en Kit hem ‘verraadt’ door overspel te plegen. Diezelfde nacht sterft Port. Kit trekt met een paar Arabieren dieper de woestijn in, laat zich seksueel misbruiken en vernederen, en keert ten slotte, de waanzin nabij, naar de beschaafde wereld terug.

Jane Bowles heeft zich totaal en fatalistisch geïdentificeerd met de persoon en de daden van Kit Moresby. Voor een schrijfster, die toch bekend geweest moet zijn met het proces van het fictionaliseren, is dat een hoogst merkwaardige houding,

[p. 39]

die alleen verklaard kan worden vanuit de intimiteit die Jane in haar eigen proza zocht en de angsten die ze er bevestigd en versterkt vond, een benadering die ze nu ook op het werk van haar man projecteerde. Hoe onwerkelijk zo'n identificatie ook mag zijn, het staat vast dat Jane Bowles de bijna surrealistische ontknoping van The Sheltering Sky als een onontkoombare voorspelling - verraad, ontrouw, degradatie, schuld en boete - beschouwd heeft van haar eigen lot. Wie zo met literatuur omgaat, heeft, denk ik, volop redenen om bang te zijn dat een eigen roman even verschrikkelijke en wellicht nog fatalere waarheden aan het licht zal brengen. Zo iemand schrijft of één enkel, alles vernietigend meesterwerk, of helemaal niets meer.

Onder de vloer

‘Ik was opgelucht,’ schrijft Gore Vidal nadat hij de verhalen van Paul Bowles herlezen heeft, ‘te kunnen vaststellen dat de kunst van Paul Bowles nog even verontrustend is als vroeger.’ Het is moeilijk een beter woord te vinden dan ‘verontrusting’ om aan te geven wat de verhalen - in tegenstelling tot de romans, vind ik - bij de lezer veroorzaken. Wat de romans betreft merkt Vidal op: ‘Daarnaast behoeft het geen verder betoog meer dat de vloer van deze bouwvallige beschaving die wij gecreëerd hebben ons gewicht niet veel langer meer zal kunnen dragen. Het was het genie van Paul Bowles,’ en misschien is dit de basis voor Vidals eerder geciteerde loflied, ‘dat de verschrikkingen suggereerde die onder die vloer liggen...’

Zowel dit idee als het beeld ervoor werden door Christel van Boheemen geleend (zonder bronvermeldingen overigens) toen ze haar Volkskrant-artikel eindigde met: ‘Deze visie van Paul Bowles (...) wijst niet alleen op de scheuren in de vloer van onze eigen beschaving, zij laat ons iets voelen van de nihilistische verschrikking die eronder gaapt.’

Nihilisme is het trefwoord dat men het meest ontmoet in wat over Paul Bowles geschreven is. Hans Bertens heeft er in Literair Paspoort het duidelijkst over nagedacht en hij is ook de enige die meer inhoud en richting aan het begrip geeft als hij naar de oorzaken van deze sombere visie zoekt: het ‘rationalisme dat elk geloof onmogelijk heeft gemaakt’ en ‘een massakultuur die individuen van hun identiteit berooft’. Het is dit verlies dat Kit Moresby bijna vrijwillig naar haar totale ontluistering drijft. Terecht beperkt Bertens een en ander tot de romans, want op een enkele uitzondering na is van zo'n pessimistische filosofie in de verhalen geen sprake. Zoals al opgemerkt (door Vidal) maken die verhalen een gevoel van verontrusting los. Sommige, zoals The Scorpion, niet in de Nederlandse vertaling, waarin we dat beestje in een mond voelen kruipen, doen dat door direct bepaalde angsten haarscherp in beeld te brengen, de meeste leiden echter tot een soort nervositeit omdat ze illustreren hoe weinig er voor nodig is om de mens seksueel, moreel of gevoelsmatig te ontregelen. De cultuurkloof, die de westerling in de romans doet ontsporen, is hier meestal afwezig. Op Paso Rojo gaat over een jonge Mexicaanse vrouw die haar seksuele frustratie compenseert door de Indiaan aan wie ze zich eerder heeft aangeboden te compromitteren en te degraderen. ‘Ze vond het een opwindend idee zich op de jongen te wreken.’

Wraak als motief voor de wandaden komt steeds weer terug in de verhalen en Bowles gebruikt het gegeven dan bewust in een oneigenlijke betekenis. Wraak veronderstelt een eerdere wandaad, de illusie van schuld, om op ‘de wilde soort rechtvaardigheid’ te kunnen lijken zoals Bacon het noemde toen hij over het begrip schreef. Het onthutsende van de verhalen is de vaststelling dat zelfs die illusie ontbreekt, onthouden wordt. De jonge Indiaan heeft slechts de vrouw afgewezen en zij buit nu het klasseverschil uit om zich te wreken. In Onder de Hemel verkracht een Indiaan een blanke vrouw op een kerkhof omdat hij eerder die dag in zijn trots gekwetst werd toen een landgenoot hem twee sigaretten met marihuana afhandig maakte. Mohktar, een Arabier, doodt een vriend die hem beledigt door het geld te vragen dat Mohktar hem nog schuldig zou zijn. Pas in de gevangenis herinnert Mohktar zich dat hij het geld inderdaad nog moest betalen.

De verhalen zijn beperkter dan de romans in hun pessimisme omtrent de samenleving. De handelingen zijn zo gekozen dat ze niet meer vergroot kunnen worden tot de totaal pessimistische ideeën van de romans. Door die verkleining van gegevens en motieven krijgen ze de storende werking op de lezer die in de romans veel geringer is. Het nihilisme in de romans blijft tenslotte - althans wat mij betreft - onaanvaardbaar, de psychische en morele ontregeling in de verhalen dwingt door het realisme van de angsten en de morele gebreken tot bezinning, al kan ik me ook voorstellen dat er lezers zijn die de verhalen genieten vanwege hun onverhulde criminele en seksuele hardheid alleen. Een groot deel van het proza van Paul Bowles is even radicaal als het proza van Jane Bowles genuanceerd is. Paul Bowles schreef rechtstreeks over wat de samenleving en het individu bedreigt, Jan Bowles voelde die dreiging even sterk maar persoonlijker en probeerde dat gevoel, de angst, met haar proza te neutraliseren.

Het is jammer dat hij niet meer van haar subtiliteiten geleerd heeft; het zou een belangrijk deel van zijn werk minder uitzichtloos, positiever gemaakt hebben. Het is ook jammer dat zij zijn directheid niet heeft kunnen forceren; het zou misschien een tweede roman mogelijk gemaakt hebben.

■