Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 32]

Wat was de opschudding rond ‘Merlyn’?
De controversiële essays van J.J. Overstegen gebundeld

De Novembristen van Merlyn door J.J. Oversteegen Uitgever: HES, 256 p., f35, -
Jacques Kruithof

In het voorjaar van 1966 bestempelde een criticus van Vrij Nederland de artikelenreeks Analyse en oordeel van J.J. Oversteegen als ‘een stuk vreemdsoortig quasi-denkwerk’, geleverd door een ‘clown en goochelaar’. Prompt kwam een andere medewerker hem op de vingers tikken, en weer een derde mengde zich even later in de polemiek tussen collega's door hetzelfde essay ‘een knap stuk werk’ te noemen. Het was een van de talrijke gelegenheden in de jaren zestig, waarbij het tijdschrift Merlyn verdeeldheid en opschudding veroorzaakte onder de recensenten van dag- en weekbladen.

Merlyn, en zijn redactiesecretaris Oversteegen in het bijzonder, heeft niet alleen bereikt dat sommige critici zich verschrikkelijk druk maakten. Er zijn grootscheepse aanvallen uitgelokt; de bekendste door H.A. Gomperts en door Carel Peeters. Voor studenten vormde het blad een onuitputtelijk onderwerp van discussies. Het trok ruim tienduizend abonnees, en bij een debatavond in Krasnapolsky kwamen meer dan vijfhonderd mensen luisteren.

Met zo veel leven in de brouwerij is het merkwaardig, hoe kort het maar heeft bestaan: vier jaargangen, van november 1962 tot einde 1966. Daardoor is het weerwerk beperkt gebleven, wat wel voor een deel zal verklaren dat het tijdschrift een hardnekkige reputatie van dogmatisme heeft opgelopen. Bovendien zijn de gemoederen inmiddels bedaard, en is de controverse geschiedenis geworden. Afgaande op wat ik bij tegenwoordige studenten merk, moet je nu voor wat jongere lezers eerst uitleggen dat het om een essayistisch blad ging. Het bedreef en bepleitte de ‘structurele analyse’ en tekstinterpretatie, maar werd ook ‘opgericht uit onvrede over het niveau van de literaire kritiek’. Dat zijn de woorden van Kees Fens, die er samen met H.U. Jessurun d'Oliveira en met Oversteegen leiding aan gaf.

Het tijdschrift Merlyn

Evergreen

Al lang geleden hebben de eerstgenoemden hun belangrijkste bijdragen aan Merlyn gebundeld; die boeken hebben ongetwijfeld indertijd hun rol in het meningsverschil gespeeld. Zo langzamerhand is veel daaruit tot de vertrouwde secundaire literatuur gaan behoren, waar geregeld naar verwezen wordt, en die vele studenten als ruggesteun gebruiken. Ook sommige stukken van Oversteegen hebben de status van evergreen bereikt, zoals over de Max Havelaar, over Een nagelaten bekentenis van Marcellus Emants, en over Het land van herkomst van Du Perron. Nu pas zijn ze, met het omstreden Analyse en oordeel en enkele andere beschouwingen, bijeengebracht onder de titel De Novembristen van Merlyn.

Dat is om twee redenen een misleidend opschrift. Ten eerste lijkt het een studie over Merlyn en zijn drie redacteuren; de ondertitel ‘Een literatuuropvatting in theorie en praktijk’ versterkt die suggestie. Ten tweede doet de titel het voorkomen alsof er in november 1962 een opstand ontketend werd. Het staat nog te bezien of Merlyn werkelijk meer is dan ‘een algauw vergeten en hoogstens anekdotisch op te halen episode uit ons literaire leven’, zoals die boze VN-criticus dacht. Wie zinspeelt op de Dekabristen van 1825, riskeert trouwens onvriendelijke opmerkingen over de galg.

Dat zo'n studie over Merlyn, en vooral over de emoties die het heeft opgeroepen, er beslist moet komen, maakt Oversteegens boek ten overvloede duidelijk: er is namelijk geen enkele verklaring in te vinden voor het tumult dat deze essays mede hebben veroorzaakt.

Na herlezing ervan kan ik enkel zeggen: dit is gewoon voorbeeldig, in hoofdzaak analytisch, vakwerk. Wat Oversteegen over de al genoemde boeken schrijft, maar ook over Hamelink, Raes, Vestdijk en Van Schendel, is bijzonder verhelderend. Je kunt er wel eens iets op afdingen: dat zijn dan zakelijke geschillen, en sommige regelt de auteur hier in een voetnoot. Als dergelijke, ondertussen vaker vertoonde artikelen op weerstand zijn gestuit, moeten ze indertijd als ongewenste nieuwlichterij zijn beschouwd: kennelijk meenden de liefhebbers van de literatuur dat analyse schade deed aan hun porceleinkast.

Oversteegens essays zijn hooguit twintig jaar oud, maar ze doen zich nu voor als historische teksten. Ze zijn, als gezegd, nog steeds de moeite waard, maar de schrijver presenteert ze hier in een kader en onder een vlag die rechtstreeks verwijzen naar een oude discussie, die als een nachtkaars is uitgegaan, en naar een context die behoorlijk gereconstrueerd zou moeten worden. Er daagt al enig licht als je om te beginnen de vierentwintig afleveringen van Merlyn weer eens doorbladert.

Ergernis

De redactie begon met in het eerste nummer op de eerste bladzijde lucht te geven aan haar ‘ergernis over peil en gerichtheid van de litteratuurbeschouwing in ons land’. Vervolgens ging ze in de eerste jaargangen op de tenen staan van allerlei critici die destijds in tel waren: Lehmann, Van der Hoogte, Oerlemans, Govaart, Calis, De Vree, Braasem, Morriën, Veenstra (inderdaad, van VN), Holsbergen en anderen. Dat gebeurde, zo te zien niet erg systematisch, veelal in de rubriek ‘De Valkuil’; alleen in 1965 heeft Martin Hartkamp een keer het ensemble der boekbesprekers op de korrel genomen: allen die zich over Het genadeschot van Vestdijk hadden uitgelaten. Het is een artikel dat tot droefenis en leedvermaak stemt, en doet vrezen dat de redactie het grootste gelijk van de wereld had.

Wie kaatst, moet de bal verwachten, en er is Merlyn heel wat naar het hoofd geslingerd. Van dat negatieve aspect, de aanval op de critici, is in Oversteegens bundel amper iets te bemerken. Dat juist hij, door zich als ‘Novembrist’ voor te stellen, zich met Merlyn vereenzelvigt (hij had ook een boek met gedegen stukken onder een mooie, ‘autonome’ titel kunnen uitgeven), zal wel komen doordat zijn tegenstanders hem hardhandiger hebben aangepakt dan zijn mederedacteuren.

[p. 33]

De essaybundel vertolkt voornamelijk de positieve kant van het tijdschrift, en dat is meteen de beste kant van de criticus die Oversteegen was, en die hij blijkens zijn voorwoord van, natuurlijk, november 1982 nog altijd niet verloochent. Het programma van Merlyn valt aan deze, vrijwel ongewijzigde stukken goed af te lezen.

Anders dan in die jaren kennelijk gebruikelijk was, verlangde het tijdschrift ‘controleerbaarheid van kritische uitspraken’. Die kon bereikt worden door ‘strikt litterair’ te oordelen, op grond van analyse en waardering van de structuur. Dat is de kern van Analyse en oordeel: de analyse van een tekst wordt beschouwd als de voortzetting van het belevende lezen, die uitmondt in ‘een gemotiveerd waarde-oordeel’. Weliswaar zegt Oversteegen erbij dat zo'n literair oordeel niet steeds scherp van andere, buiten-literaire oordelen te scheiden valt, maar de nuance is even weinig door zijn bestrijders opgemerkt als door hem zelf beklemtoond.

Het tweede punt is de nadruk op literatuur als fictie; Oversteegen spreekt nog van ‘autonomie’. Ook dat nuanceert hij: elke tekst zit ‘vol relaties met de buitenwereld’, en is ‘een vorm van communicatie’, maar ook deze relativeringen hebben niet geholpen. Onmiskenbaar ging het de ‘Novembristen’ er allereerst om, de biografische aanpak van literatuur en het van Forum overgenomen ‘persoonlijkheidscriterium’ enig tegenwicht te bieden. Wat ten slotte opvalt, na lange tijd, is de concentratie op afzonderlijke teksten: een enkel gedicht, een reeks, een roman. Het gaat soms zelfs zo ver, dat vergelijkingen met ander werk van de auteur in kwestie wat verontschuldigend worden afgedaan: alsof ze eigenlijk niet mogen, maar het bloed toch kruipt waar het niet gaan kan.

In deze drie opzichten doet Oversteegens werk telkens wat gedateerd aan: de analyse heeft weinig of geen glans verloren, maar de beperkingen die de criticus zich zelf heeft opgelegd, maken nu een wat vreemde indruk.

Schuim naar de lippen

De analyse van verhalen en romans, en in mindere mate van poëzie, is na het afscheid van Merlyn gemeengoed geworden in het onderwijs, in schoolboekjes als van Drop en het duo Anbeek-Fontijn. De Synthese-reeks doet, op een ander niveau iets dergelijks; de romantheorie is gangbaar op de universiteiten. Ik zal niet beweren dat dat uitsluitend door toedoen van Merlyn zo gekomen is, maar ik vind het frappant dat wat het tijdschrift aan de kritiek wilde opleggen, hoofdzakelijk in didactische kaders werkelijkheid is geworden.

Er verschijnen nog dikwijls essays over romans of dichtbundels apart, maar de ‘gerichtheid van de literatuurbeschouwing’ is tegenwoordig vooral synthetisch: overzichten, constanten in iemands oeuvre, grotere kaders waar een boek in geplaatst wordt. Al vaker is over een eerherstel voor de literatuurgeschiedenis gerept; dat de vakgenoten dank zij Merlyn iets beter hebben leren lezen, is goed denkbaar. De fictie of fictionaliteit is als strijdpunt volledig van de baan. Oversteegen meent dat de lezer te maken heeft met een literair werk ‘waar de schrijver inmiddels uit verdwenen is’, en noteert daarbij: ‘een uitdrukking die velen het schuim naar de lippen jaagt’. Ik kan me niet voorstellen dat nu nog iemand daar echt hels van wordt. In de hedendaagse kritiek gaat het om heel andere aangelegenheden.

Wat achteraf lichtelijk op de lachspieren werkt, is de soms dodelijke nuchterheid waarmee de Merlyn-auteurs het scheepvaartmuseum bezoeken om over Slauerhoffs Het boegbeeld: de ziel een oordeel te vellen, of breuken en inconsequenties aanwijzen als wonde plekken, in de mening dat daarmee de literaire waarde omlaag gaat. Oversteegen houdt blijkbaar vast aan de koppeling van analyse en oordeel; dat siert hem, maar het lijkt me vechten tegen de bierkaai.

Heeft Merlyn zoden aan de dijk gezet? Bezondigen de critici van de laatste tien jaar zich minder aan impressionistische prietpraat, zijn ze zakelijker en ‘controleerbaar’ in hun beweringen? Soms denk ik dat ze inderdaad ‘de kunst van het onmogelijke’ (Fens) beter zijn gaan beoefenen. Wat je bij herhaling in kritieken op toneel, muziek en beeldende kunst aan lariekoek tegenkomt, vertoont meer gelijkenis met wat Merlyns gebeten honden blaften, dan met de literaire kritiek van vandaag. Wat niet wegneemt dat er nog zo vaak ‘ergernis over peil en gerichtheid’ wordt uitgesproken, dat hier wel sprake zal zijn van het fatum van de recensent: die krijgt altijd de wind van voren. Oversteegen kan daarvan meepraten.

■