Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 26]

Cassandra zag, dacht - en verloor
Christa Wolfs poging om de wet van de oorlog te doorbreken

Kassandra Erzählung door Christa Wolf Uitgever: Luchterhand, 156 p., f31,- Importeur: Nilsson & Lamm
Voraussetzung einer Erzählung: Kassandra Frankfurter Poetik-Vorlesungen door Christa Wolf Uitgever: Sammlung Luchterhand, 160 p., f24, - Importeur: Nilsson & Lamm
Gerda Meijerink

Cassandra, de zieneres, werd door haar vader, koning Priamus, in een kerker opgesloten omdat hij haar onheilsboodschap dat Troje ten onder zou gaan niet langer wilde horen. Troje wérd door de Grieken veroverd. De Griek Agamemnon, die Cassandra als buit meenam naar Mykene, sloeg haar voorspelling dat hij door zijn vrouw Clytaemnestra gedood zou worden in de wind en wérd vermoord. Een Cassandravoorspelling heet een waarschuwing voor komend onheil die niemand gelooft. De mythologie vertelt ons niet of Cassandra tijdgenoten had die haar wel geloofden. Eenzaam, een waanzinnige, schreeuwt zij haar waarheid uit, eenzaam gaat zij onder.

Christa Wolf heeft in haar verhaal Kassandra rond de figuur van deze vrouw waarvan zo weinig bekend is, een wereld geschilderd die op hetzelfde punt is aanbeland waar ook onze wereld staat: kort voor een mogelijke ondergang. Babylon, Carthago, Troje, dat zijn plaatsen die zich bij uitstek lenen voor eigentijdse bespiegelingen over cultuur en cultuurverval, over ondergang en oorlog. Christa Wolf laat haar bespiegelingen zich afspelen rond Troje, omdat Troje door de figuur Cassandra er een dimensie bij krijgt die de andere steden missen: de dimensie van het vrouwelijke bewustzijn. Het gaat Christa Wolf niet alleen om de schildering van de waanzin van de oorlog, zij schildert een proces van verval dat veel dieper grijpt dan dat de ene heerser door een andere wordt afgelost of dat het ene centrum van cultuur door een volgend wordt vervangen. Zij vertelt ook het aangrijpende verhaal van de ondergang van een cultuur, door toedoen van de toenemende dominantie van het mannelijke, patriarchale, oorlogszuchtige bewustzijn. De ondergang van Troje vindt niet pas plaats op het moment dat de Grieken na tien jaar belegering de stad innemen, die ondergang gebeurt van binnenuit in een langzaam proces waarbij de steeds rigider wordende organisatie van de macht alle menselijke waarden aantast en de vrouwen gereduceerd worden tot ruilobjecten met de vijand.

Leeuwenpoort

In de laatste uren van haar leven bevindt Cassandra zich voor de leeuwenpoort van Mykene waardoorheen Agamemnon naar binnen is gegaan, zijn zekere dood tegemoet. In deze laatste uren herinnert zij zich haar leven en bereidt zij zich voor op haar dood, probeert haar angst door denken meester te worden. De vraag die zij zich zelf stelt en waarop ze antwoord probeert te vinden is: ‘Waarom wilde ik met alle geweld de gave bezitten om te zien?’ Deze gave heeft haar immers weinig geluk gebracht: ‘En dat we liever hem bestraffen die de daad benoemt dan hem die haar begaat.’ Maar zieneres worden betekende voor haar de keus tussen een afhankelijk en een onafhankelijk vrouwenleven, tussen schijn en werkelijkheid, tussen propagandataal en mensentaal, tussen geloof en ongeloof in de zin van oorlogen. Cassandra is zieneres, niet omdat zij uit darmen of wolken of koffiedik de toekomst voorspelt, maar omdat zij haar ogen open heeft voor wat er om haar heen gebeurt en daardoor de toekomst kent. Zij is een realist en een rationalist in een door waan beheerste wereld die zich zelf als rationeel beschouwt. ‘Waarom,’ vraagt ze, ‘krijgen juist de wensvoorstellingen die zich op misrekening baseren in ons de overhand? Niets hebben ze me later méér kwalijk genomen dan mijn weigering aan dat fatale wensdenken van hen mee te doen.’ Door haar weigering zich aan te passen aan wat in Troje de heersende ideologie is, verliest ze alles wat haar lief en dierbaar is en ten slotte ook zich zelf. Want haar gelijk brengt haar uiteraard geen geluk, brengt niemand geluk, ook de tegenstanders niet. In Mykene ziet ze de troosteloosheid van de winnaars van de oorlog die om een fantoom gevoerd werd en niets opleverde dan de roem van een aantal helden. Ook haar geliefde Aeneas, die de ondergang van Troje overleefde omdat hij zich aan de zinloos geworden verdediging ervan onttrok en die haar nog wil redden, zal eens een held worden, daarom weigert ze de redding die hij haar aanbiedt: ‘Een held kan ik niet liefhebben. Jouw verandering in een standbeeld wil ik niet beleven. (...) Tegen een tijd die helden nodig heeft kunnen we niets uitrichten, dat wist jij evengoed als ik.’ Dat is de radicaliteit van denken en handelen waarmee Christa Wolf haar Cassandra uitrust, dat is ook de radicaliteit van de waarheid die Christa Wolf haar lezers voorhoudt en die van hetzelfde gehalte is als Bertolt Brechts stelling dat in een slechte wereld het goede niet kan bestaan. Ook de wereld die na haar komt, weet Cassandra, zal een slechte wereld zijn waarin de wet van de oorlog heerst en waarin de ziener, degeen die tegen die wet waarschuwt en de consequenties ervan benoemt, niet gehoord zal worden.

Christa Wolf

De Amazonen

In Kassandra schildert Christa Wolf alle mogelijke pogingen om de wet te breken: Penthesileia die met haar Amazonen het kwaad met zijn eigen methodes probeert uit te roeien. Cassandra ziet de Amazonen Troje binnentrekken; verbazing, ontroering, bewondering, ontzetting, verlegenheid uitten zich bij haar in een niet te stuiten lachbui die haar door Pathesileia niet in dank wordt afgenomen. Cassandra weet dat Penthesileia tegen Achilles niets kan uitrichten, dat er tegenover het mannelijke heldendom geen vrouwelijk heldendom kan bestaan. Maar ook vrouwelijke list en bedrog richten niets uit, zijn hoogstens toereikend om de oorlogswagen even tegen te houden, evenmin als solidariteit tussen vrouwen en de weinige nietoorlogszuchtige mannen iets meer kan scheppen dan een adempauze of een kort moment van menselijkheid. Er is maar één oplossing voor de oorlog: hem niet voeren. ‘Ik stond erop als getuige van de dood van Troilos in de raad gehoord te worden. Eiste deze oorlog te beëindigen, dadelijk. En hoe? vroegen ze me verbijsterd, de mannen. Ik zei: door de waarheid over Helena. Door offers. Goud en goederen, wat ze maar willen. Maar laat ze vertrekken. Opdat de pestlucht van hun aanwezigheid verdwijnt. Toegeven aan wat ze van ons willen horen: dat Paris, toen hij Helena ontvoerde, schond wat ons allen heilig is, het gastrecht. Als brute roof en woordbreuk beschouwen de Grieken deze daad. Zo vertellen ze, wat Paris deed, aan hun vrouwen, kinderen, slaven. En ze hebben gelijk. Beëindig deze oorlog. Stoere mannen werden doodsbleek. Ze is gek, hoorde ik fluisteren. Nu is ze gek. En koning Priamus, de vader, verhief zich langzaam, dreigend en brulde als niemand hem ooit hoorde brullen. Zijn dochter! Zij, uitgerekend zij moest het zijn die hier in de raad van Troje ten gunste van de vijand sprak.’ Het ongelijk toegeven, de eigen valse ideologie bekennen, de vijand het motief tot de aanval ontnemen, het risico lo-

[p. 27]

pen dat ze je geld en je goederen afpakken. Dat is Cassandra's, dat is ook Christa Wolfs oplossing voor de oorlog, dat is waarover in Troje en in Genève onderhandeld zou moeten worden.

Als je dit Cassandra-verhaal leest, dat in een schitterend en weinig alledaags proza is geschreven - af en toe lees je zuivere jambische verzen - wordt de wereld even overzichtelijk. Het heeft de kwaliteit van een parabel, die door vereenvoudiging en structurering van complexe zaken essenties zichtbaar maakt. Alleen al dat overzichtelijk en doorzichtig worden van de wereld is een puur esthetisch genoegen dat zich tot onze rampzalige politieke werkelijkheid verhoudt als de zuiverheid van de formule E=mc² tot de verschrikking van de atoombom. Dat is de paradox waarin zich elk kunstwerk bevindt en waarvan Picasso's Guernica een beroemd voorbeeld is, dat het een schoonheids- en dus gelukservaring kan oproepen terwijl het dood en verderf afschildert.

In het boek Voraussetzungen einer Erzählung: Kassandra dat tegelijk met Kassandra is verschenen en dat de serie lezingen bevat die Christa Wolf aan de universiteit van Frankfurt hield, is de schrijfster zich deze paradox bewust en ze geeft er ook een ‘antwoord’ op: ‘Verteltechnieken die ieder immers in hun geslotenheid of openheid ook denkpatronen transporteren. Voel dat de gesloten vorm van het Cassandraverhaal tegenstrijdig is met de fragmentarische structuur waaruit het voor mij eigenlijk bestaat. Deze tegenstrijdigheid kan niet worden opgelost, alleen benoemd.’ In haar lezingen hanteert Christa Wolf een uitgesproken open vorm, ze bestaan uit reisbeschrijvingen, dagboeknotities, brieven en beschouwingen waarin een schat aan ideeën is verpakt en op het oog oppervlakkige impressies van haar reis door Griekenland. Het is niet de poëtica die de uitnodigende universiteit van Frankfurt van haar verwachtte, die kan zij niet schrijven omdat zij niet over een poëtica zegt te beschikken. Waar zij het over heeft zijn inderdaad hoogstens bouwstenen van een concept: de esthetiek, het vrouwelijke schrijven, het feminisme, de mythe, en veel over de dreigende atoomoorlog, de machthebbers, de aantasting van het dagelijks leven. En steeds weer over haar worsteling met de figuur Cassandra.

Het bijzondere van deze bundel is dat hij het gesloten Cassandra-verhaal als het ware van buitenaf openbreekt. De gesloten vorm die zijzelf aan de kaak stelt wordt teniet gedaan. Het moet een grote behoefte van haar zijn geweest deze Voraussetzung einer Erzählung als pendant tot het eigenlijke verhaal te schrijven, waarschijnlijk zelfs een noodzaak, want tot dusver heeft Christa Wolf haar vormen altijd van binnenuit opengebroken, door verschillende vertellagen te hanteren en het schrijfproces te reflecteren. Wie Nachdenken über Christa T., Kindheitsmuster en Kein Ort, Nirgends van haar kent, zou de geslotenheid van een verhaal als Kassandra voor onmogelijk hebben gehouden. Zo is er dus een heel bijzonder boekenpaar ontstaan dat eigenlijk niet los van elkaar te denken is en dat het ontstaan aan elkaar te danken heeft. De vraag is overbodig welk boek het eerst gelezen zou moeten worden: naast elkaar en door elkaar heen zou ik zeggen en Kassandra het liefst hardop. En minstens twee keer.