Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 22]

Duizend engelen op de punt van een naald
Tromp, De Vries en Williams over Marx in het Marxjaar

Karl Marx door Bart Tromp Uitgever: Boom, 179 p., f23,50
Marx, de politieke emigratie Een voorpost in Londen door Theun de Vries Uitgever: Querido, 156 p., f27,50
Aad Nuis

De reputatie van Karl Marx lijkt op de Cheshire Cat. Bij even beroemde geleerden als Darwin of Freud is het niet al te moeilijk kort samen te vatten waaruit hun belangrijkste bijdrage aan het menselijk gedachtenverkeer heeft bestaan. Bij Marx lijkt dat op het eerste gezicht ook zo, maar bij nader inzien blijkt de samenvatter steeds weer met lucht in zijn handen te staan; niettemin blijft het feit van Marx' roem ons honderd jaar na zijn dood onverwoestbaar aangrijnzen.

De onderdelen van zijn leer zijn ontleend aan anderen, die als dank niet zelden de wind van voren kregen. De dialectische denkmanier komt van Hegel, het historisch materialisme van Holbach en anderen. Het idee van de klassenstrijd was door Saint-Simon opgeschreven, dat van de vervreemding van het proletariaat door Stirner. De dictatuur van het proletariaat had Babeuf al in het vooruitzicht gesteld, de arbeidswaardeleer was geformuleerd door Smith en Ricardo en de conclusie dat meerwaarde tot uitbuiting moest leiden werd getrokken door Fourier. Zo kan men doorgaan. Er is niet één onderdeel aan te wijzen dat helemaal was bedacht door Marx en niemand anders.

Als zijn oorspronkelijkheid niet te vinden is in de onderdelen, dan moet het wel zijn in de samenhang die hij eraan gaf. Zijn belangstelling als geleerde besloeg een zeer breed terrein - ofschoon dat niet uniek was in een tijd waarin de sociale wetenschap zich nog niet in talloze specialismen had vertakt - en hij wist de uit ver uiteenliggende studietuintjes bijeengesprokkelde elementen samen te voegen tot een theorie die niet alleen zekerheid leek te verschaffen over de vraag hoe de wereld in elkaar zat, maar ook waar het met de wereld heen zou gaan. In geschriften als het Communistisch Manifest wordt die theorie geschetst met de kordate welsprekendheid waarover Marx in zijn beste ogenblikken beschikte. Maar heeft hij die theorie ook bewezen, althans zo hecht doortimmerd als te verwachten zou zijn van een geleerde die er een zo duurzame wereldfaam mee heeft verworven?

Karl Marx

Nee; dat zal tegenwoordig ook de meest fervente aanhanger van Marx moeten toegeven. Het grote hoofdwerk waarin dat allemaal gebeuren zou en waarmee hij levenslang in de weer was, kwam op geen stukken na af; Das Kapital was er maar een eerste begin van. Grote stukken van zijn theorie bleven in het vage, en daardoor voor tegenstrijdige uitleg vatbaar. Bij andere onderdelen, vooral op economisch gebied, liep hij vast in de uitwerking. Weer andere stukken van het bouwwerk stonden op gespannen voet met elkaar, of begonnen al te verzakken tijdens Marx' leven of kort erna, wegens nieuwe ontwikkelingen in de wetenschap. Wat hij achterliet was, gezien in het licht van zijn eigen ambities, een hoogst indrukwekkende ruïne - maar een ruïne. De geniale brokstukken hebben, zo verzekeren de specialisten, grote betekenis gehad op verschillende deelgebieden van de sociale wetenschappen. En daarmee is bij de speurtocht naar de kern van Marx' wetenschappelijke reputatie de tocht van het kastje naar de muur en terug voltooid.

Die reputatie is ook niet te begrijpen zonder de politiek. Was Marx een geleerde geweest als een ander, dan zou hij nog steeds worden gewaardeerd als een denker die er in een nogal zweverige periode krachtig toe had bijgedragen dat het denken over de samenleving met de voeten op de grond terechtkwam, en meer in het bijzonder als iemand die interessante theoretische bijdragen had geleverd aan sociologie, politicologie, geschiedenis en eoconomie. Zijn evidente vergissingen zouden allang onder het stof zijn geraakt, evenals zijn universele pretentie. Een degelijke, maar geen wereldschokkende naam in de wetenschap. Voor historici van de negentiende eeuw zou hij bovendien nog een van de vele kleurrijke figuren zijn geweest uit de revolutionaire beweging van die tijd.

Heilige formules

Maar na zijn dood overkwam Marx iets waar hij tijdens zijn leven vergeefs naar had gestreefd: hij passeerde al zijn rivalen en werd de superdenker van het socialisme. Niet zo maar een profeet - daar waren er meer van in die kring - maar de leverancier van een complete alternatieve wetenschap, waarmee men de burgerlijke vijand definitief en over de hele linie te slim af kon zijn. Die politieke promotie van Marx en zijn leer had ingrijpende gevolgen. De grootse bouwval werd nu niet dankbaar gekraakt en geplunderd door jonge geleerden, zoals gebruikelijk in de wetenschap, maar tot bolwerk uitgeroepen en in staat van verdediging gebracht.

In de periode tussen Marx' dood en het uitbreken van de Russische Revolutie gebeurde dat door auteurs die op een enkele uitzondering na buiten het circuit van de academische wetenschapsbeoefening werden gehouden, en in permanente oppositie tegen dat officiële circuit verkeerden. Dat versterkte hun neiging, één lijn te trekken, zo niet met elkaar dan toch met de voorman, en elk eigen denkbeeld te presenteren als verklaring en uitwerking van de leer. Als iets dus dat Marx eigenlijk zo bedoeld moest hebben, - ook al vergde dat vaak enig wringen, en werd de leer er niet overzichtelijker van.

In de Sovjetunie en later het Oostblok werd het marxisme al gauw van alternatieve wetenschap en kri-

[p. 23]

tisch wapen tot officieel, verplicht en benepen orthodox geloof. Marx werd teruggebracht tot een bloemlezing van heilige formules op maat voor elke gelegenheid; nadenken over zijn werk werd levensgevaarlijk. In West-Europa bleef de traditie van het marxisme als alternatieve wetenschap voortbestaan; in de jaren zestig kwam ze zelfs opnieuw tot bloei, tot in Japan en Amerika toe. Dit nieuwe marxisme, nu wat losser van de partijpolitiek en aanzienlijk meer reçu aan de universiteiten, kent langzamerhand talloze varianten, van heel vulgair tot ragfijn. Toch betekent het nog steeds een politieke stellingname als een westers geleerde zich marxist noemt; alleen in Japan, waar men over het algemeen wat onbekommerder omspringt met de verworvenheden van de westerse cultuur, schijnen marxisten te wonen die zich tegelijkertijd als conservatief beschouwen. Ook schuilt er in de hedendaagse marxist nog steeds iets van de gelovige, de bekeerde tot hoger inzicht.

Het westerse marxisme, van Lukács en Gramsci tot de aanhangers van de kritische theorie en de structuralistische marxisten, bevindt zich daarom typisch in de positie van de vrijzinnigheid in het protestantisme: enerzijds telkens opnieuw verplicht positie te bepalen tegenover de machtige orthodoxie, anderzijds bezorgd om niet af te glijden in het blinde burgerlijke heidendom, dat zich inmiddels onbeschaamd heeft meester gemaakt van alle bruikbare elementen van de leer. Daar gaat veel geestelijke inspanning in zitten die een buitenkerkelijke wel eens overbodig voorkomt. Dit alles heeft zijn invloed gehad op de reputatie van Marx, en op de aard van de onafzienbare stroom publikaties over hem. Er zijn niet alleen voor- en tegenstanders. Er zijn voorstanders en uitleggers in tientallen soorten die elkaar soms met grote heftigheid bestrijden, zowel in de zeer grote lijnen als in telkens weer opduikende details. Het gaat daarbij niet alleen om wat men met Marx en zijn denken kan doen, maar in de eerste plaats om wie hij was en wat hij dacht. De critici en tegenstanders hebben daar weer hun eigen opvattingen over, en de vakgeleerden op de verschillende terreinen waar de grensoverschrijder Marx zich mee placht te bemoeien hebben ook hun eigen invalshoek. Zeker in dit honderdste sterfjaar zal dat weer tot een hoge en sterk gevarieerde stapel boeken leiden. Ik heb er een bescheiden aantal van onder ogen gehad.

Sleutelzinnetjes

Een Engels gelegenheidsboekje is Marx: the First Hundred Years (Fontana pocket), samengesteld door de bekende Marx-biograaf David McLellan. Het is een titel die impliceert dat alle hier aangeduide moeilijkheden overhoop worden gehaald. Marx ná honderd jaar, dat kan nog wijzen op een evaluatie die zich tot de grote man en zijn werk zelf beperkt. Honderd jaar Marx belooft een beschouwing over de onvoltooide en onoverzienbare discussie die sinds zijn dood rondom hem heeft gewoed. Om het nog wat ingewikkelder te maken bestaat het boek uit zes lange artikelen, waarin zes befaamde geleerden achtereenvolgens de aspecten cultuur, geschiedenis, sociologie, politiek, economie en filosofie behandelen.

Dat levert verschillen in aanpak op die meer te maken hebben met de aard van de auteurs zelf dan van de disciplines die zij vertegenwoordigen. Tom Bottomore over sociologie en Victor Kiernan over geschiedenis zijn zeer Britse en vrijzinnige marxisten die heldere - en uiteraard enigszins overlappende - overzichten schrijven met betrekking tot hun vakgebied, daarbij kritiek op de meester en zijn diverse generaties volgelingen niet schuwend, maar toch hoopvol eindigend, kennelijk in de overtuiging dat het marxisme nog net iets minder gebrekkig is dan wat zich verder aandient. Ernest Mandel over economie doet zich ook nu weer kennen als een wat saaie, maar duidelijk uitleggende schoolmeester, die al bijspijkerend Marx' gelijk als econoom blijft bepleiten. Maar het meeste plezier beleefde ik aan Raymond Williams over cultuur.

Als ergens het marxisme een dans van duizend engelen op de punt van een naald is, dan is het hier. Marx zelf heeft in heel zijn enorme stapel gepubliceerde en ongepubliceerde werken misschien één bladzij aan de rol van de kunsten gewijd, en niet veel meer aan de rol van ideeën. Niettemin - of misschien juist daardoor, hoe zwijgzamer het orakel hoe groter de vrijheid van de uitlegger - is de marxistische theorievorming op het gebied van de cultuur tot duizelingwekkend ingewikkelde verfijning gekomen. De meest moderne marxistische varianten uit Frankrijk en Duitsland zijn zeer cultureel, en bovendien in de mode aan de universiteiten. Zelfs in het weinig tot fervent theoretiseren geneigde Nederland weet een linkse student gewoonlijk niet beter dan dat literatuursociologie en marxistische literatuurbeschouwing zo'n beetje hetzelfde zijn.

Wat doet Williams nu? Hij wuift dat allemaal weg, keert terug tot die luttele sleutelzinnetjes bij Marx zelf en legt die onder het vergrootglas. Na zin voor zin zorgvuldig te hebben overwogen komt hij tot de voor de hand liggende conclusie dat Marx letterlijk genomen weliswaar gevaarlijke onzin zegt, maar dat je met zijn woorden heel goed uit de voeten kunt als je er niet te zwaar aan tilt. Er volgen nog wat interessante opmerkingen over de organisatie van de culturele produktie, en dan is het uit. Geen van de beroemde cultuurmarxisten wordt met name genoemd - daarvoor moeten de lezers in andere bijdragen terecht. Raymond Williams kan zich deze ironische aanpak veroorloven omdat hij zelf in dat rijtje vooraan zou horen te staan, als de term marxist daarvoor tenminste ruim genoeg zou worden opgevat. Boeken als The Long Revolution zijn baanbrekend geweest op het terrein van de cultuursociologie omdat ze steunden op empirisch onderzoek en niet op marxistische scholastiek.

In Nederland leek de oogst aan Marx-boeken in dit jubileumjaar schraal te worden. Eind vorig jaar kwamen De liefdesgedichten van Karl Marx (Heuff) op de markt; een onweerstaanbaar grappig hebbedingetje voor linkse jongelui, moet de uitgever gedacht hebben, want van enig literair of ander belang is die jeugdpoëzie niet. Ik zou er niets op tegen gehad hebben als de Nederlandse vertaling in dit tweetalige uitgaafje niet zo erbarmelijk slecht waren geweest.

Verder is er een curieus boekje van Theun de Vries: Marx, de politieke emigratie (Querido). De ondertitel is Een voorpost in Londen I, zodat we blijkbaar nog ten minste een deeltje te goed hebben. Dit deeltje blijft in ieder geval steken in een causerie over de ruzies van Marx met zijn medeballingen. Aardig materiaal voor een roman, maar dan wel ruw materiaal. Lijn zit er niet in en de visie van De Vries op hoofdpersoon en bijfiguren is volstrekt conventioneel. Het is een raadsel wat de anteur met dit boekje heeft beoogd.

Dat is geen raadsel bij het evenmin omvangrijke boek dat in Nederland toch nog voor een goed jubileumjaar heeft gezorgd. Het heet kortweg Karl Marx (Boom), en het is geschreven door Bart Tromp. Het is in verschillende opzichten een briljant boekje, maar dat ligt er niet dik boven op. Pas na een flinke onderdompeling in de Marx-literatuur besef je hoe goed het eigenlijk is.

Voor wie bij zo'n overvloed aan materiaal een kort en min of meer als inleiding bedoeld boekje wil maken, is het probleem niet wat hij zal opschrijven, maar wat hij moet

Vervolg op pagina 29