Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 16]

Iemand die zich goed voelde in het leven
Brieven van een opmerkelijke vrouw: Sylvia Townsend Warner

Sylvia Townsend Warner Letters Edited bij William Maxwell Uitgever: Chatto & Windus, 311 p., f74,10 Importeur: Keesing
Nienke Begemann

Er is een groot verschil tussen de kennismaking met een schrijver die al dood is en wiens werk is afgerond, en het ontdekken van een debuut en het volgen van een carrière van een tijdgenoot die gemaakt wordt terwijl het werk wordt gelezen. De vreugde van het ontdekken van contemporaine schrijvers is vaak vermengd met twijfel, met zorgen om de goede afloop, en onzekerheid of je eigen bijdrage als lezer aan het uiteindelijke lot van het nieuwe werk meewerkt. De eerste soort kennismaking is een veel minder zorgwekkend genoegen en schaft onvermengde vreugde - een gevoel dat de wereld rijker is dan je dacht, dat er meer te beleven valt dan je had gezien.

Van Sylvia Townsend Warner kende ik alleen de naam, totdat ik dit boek met brieven onder ogen kreeg. Maar een paar weken lezen - romans, korte verhalen, een prachtige biografie van T.H. White, lang niet alles wat ze heeft geschreven - waren voor mij in ieder geval genoeg om een gevoel van bekendheid en vriendschap en grote waardering voor haar werk op te vatten.

Sylvia Townsend Warner (1893-1978) hoort niet tot de canon van belangrijke schrijvers van de twintigste eeuw, een instituut dat vooral gemaakt en in stand gehouden wordt door de officiële literatuurbewaarders van deze tijd. In zo'n gigantisch taalgebied als het Angelsaksische is het natuurlijk niet zo moeilijk om niet op de lijst van de twintig ‘belangrijkste’ schrijvers voor te komen, maar het is wel verwonderlijk om te merken hoe weinig een professioneel schrijfster als Sylvia Townsend Warner om de accolades van het publiek of de kritiek gaf, en hoe ze heel andere schoonheden nastreefde dan de stilistische vernieuwingen die haar ambitieuzere tijdgenoten bezighielden. In 1950 schreef ze aan William Maxwell, vriend en editor van de New Yorker, en samensteller van dit boek met brieven:

‘Ik heb nog nooit een lovende bespreking gehad waardoor ik niet kruipend en zachtjes jankend in een donker hoekje op m'n knieën werd gedreven om te bidden dat de Hoorn zou klinken en de wormen me diezelfde nacht nog zouden komen bezoeken. Maar de hoorn doet het niet, en de wormen komen niet, en op de een of andere manier krijg je je natuurlijke capaciteit om te vergeten terug, en ga je door met schrijven’.

Misschien kwam het doordat ze begon te schrijven toen ze al een halve carrière in de muziek achter zich had, die haar blik wijder had gemaakt dan die van haar meeste confrères. Misschien was het ook een kwestie van een andere zelfverzekerdheid: ze beschouwde zich zelf als een gezegend mens, want ze leefde zesenveertig jaar lang samen met haar geadoreerde vriendin Valentine Ackland, schrijfster en dichteres, en de enige vrouw in Dorset die in die tijd broeken droeg.

Tussen 1936 en haar dood schreef Sylvia Townsend Warner 144 korte verhalen voor de New Yorker, die werden verzameld in negen bundels, zeven romans, vijf bundels gedichten, en een biografie. Ze stierf in 1978, vierentachtig jaar oud, in het huis aan de rivier de Frome in Dorset, waar ze zo lang met Valentine en alleen had gewoond.

Huis aan de rivier

Sylvia Townsend Warner was de enige dochter van een House Master van Harrow, de beroemde public school. Net als Virginia Woolf werd ze thuis opgevoed en onderwezen, en had ze vrije toegang tot de bibliotheek van haar vader. Toen ze tien jaar was, kende ze Thackeray's Vanity Fair al - ze was het aan het herlezen toen ze stierf. Omdat ze zeer muzikaal was, zou ze bij Schönberg in Wenen compositie gaan studeren, maar het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog maakt dat onmogelijk. In 1916 stierf haar vader. Op hoge leeftijd schreef ze daarover in een brief aan Maxwell:

‘Mijn vader stierf toen ik tweeëntwintig was, en ik werd daardoor verminkt. Hij was eenenvijftig, en we waren plannen aan het maken wat we samen zouden doen als hij met pensioen ging...’

En in een andere brief:

Dit voert me terug naar 1916 toen zo veel buitengewoon goede leerlingen van mijn vader in Frankrijk sneuvelden. Hij stierf die herfst, hoofdzakelijk van verdriet, dus(...) de verlieslijsten van 1917 en 1918 bleven hem godzijdank bespaard.’

Ze kon niet goed overweg met haar dominante, kritische moeder, en ging naar Londen met een klein maandgeld. Via een collega van haar vader werd ze de kant van de musicologie uitgetrokken, en werkte ze mee aan een monumentale uitgave van Tudor Church Music (Oxford University Press, 10 delen, 1922-29). In Londen begon ze ook gedichten te schrijven. Door de beeldhouwer Stephan Tomlin (bekend door zijn portretbuste van Virginia Woolf) leerde ze David Garnett kennen, die haar werk te lezen vroeg, mooi vond en zorgde dat het werd uitgegeven door Chatto & Windus. Haar eerste roman, Lolly Willowes (niet door mij gelezen want verdwenen uit verscheidene bibliotheken) verscheen in 1937 en had een behoorlijk succes. Via Theodore en Violet Powys ontmoette ze Valentine Ackland in 1931 of 1932 - vanaf 1932 woonden ze samen in verschillende cottages, en ten slotte in het huis aan de rivier waar ze beiden stierven. Over de liefde tussen de twee vrouwen valt, zolang de brieven die ze elkaar schreven en de dagboeken van Sylvia Townsend Warner niet zijn uitgegeven, niet veel meer te zeggen dan dat het een grote, blijvende passie was, waarmee ze vanaf het begin kennelijk zonder problemen om konden gaan. Valentine was op haar twintigste kort getrouwd geweest, het huwelijk was geannuleerd, en ze leefde alleen, schreef, jaagde, reed auto. In een ongedateerd fragment van een brief uit de begintijd van hun verhouding beschrijft Sylvia haar zo:

‘Valentine is so sleepy that she is reeling round our small room looking such innocence and debauchery it is as though she were drunk for the first time. Her face is pale with sleep, and a lappet of hair dangles forlornly over het left eye, and if she knew I were saying all this she might become indignant. So I must put this, and my love, swiftly into an envelope, lest she pounce.’

De enige moeilijkheden in hun verhouding die in deze aan anderen dan aan Valentine gerichte brieven doorklinken, waren een kortstondige verhouding van Valentine met een Amerikaanse, en Valentines bekering tot de rooms-katholieke kerk, waarvan Sylvia niets moest hebben. Maar Sylvia overleefde alle stormen. In 1951 schreef ze, na het Amerikaanse avontuur van Valentine, aan een vriend die ‘inconveniently’ verliefd was geworden:

‘Ik haast me terug naar mijn bekende preekstoel en bezweer je, smeek je, praat en denk er niet meer over dat je... misschien wel aan iemand anders zult verliezen. Aan verlies denken betekent dat je al aan het verliezen bent. Het denken aan een rivaal verdikt een hersenschim tot een werkelijk persoon. Aangezien je al in de rivier ligt, lieveling, moet je ZWEMMEN. En als die hypothetische jongere persoon bij je opkomt, moet je maar aan mij denken. Hier zit ik, grijs als een das, gerimpeld als een okkernoot, en zelfs in mijn beste tijd geen schoonheid. Maar hier zit ik, en daar zit de andere, die alle kaarten in haar hand had - behalve een. Dat ik beter was in het beminnen en in het bemind worden.’

Sylvia Townsend Warner

Valentine Ackland stierf aan kanker, in 1969. Sylvia bleef alleen achter, ‘cut in half’, maar vocht zich terug naar een verminkt geluk door de brieven die ze elkaar altijd hadden geschreven als ze niet bij elkaar waren, klaar te maken voor uiteindelijke publikatie (ze mogen overigens nog niet worden uitgegeven). In dit boek horen de brieven die ze over Valentines ziekte en dood schreef tot de ontroerendste en sterkste. De dag dat haar kist

[p. 17]

weggedragen werd uit het huis, schreef ze aan William Maxwell:

‘Ik ben hartstochtelijk dankbaar dat ze hieruit is en weg, en dat we op een bepaalde manier terug zijn waar we waren, dat we elkaar vrijelijk kunnen liefhebben, zonder het geschipper van angst en twijfelachtige hoop en de ellende van frustratie... De dood transfigureerde haar. In een paar minuten zag ik de schoonheid van haar jonge dagen zich opnieuw vestigen in haar vervaagde, zorgelijke gezicht. Het leek op iets in de muziek - het herstel van de oorspronkelijke toonsoort, de terugkeer van het thema.

Denk niet dat ik ongelukkig en alleen ben, lieve William. Dat ben ik niet. Ik ben in een nieuw land en zij is het kompas waarop ik reis.’

Politieke inslag

De volgende jaren blijft dit het dominante thema: hoe Valentine aldoor bij haar is, hoe ze met haar doorleeft, met haar praat, naar haar luistert. Het gemis wordt een sterk bevochten gewin, een overwinning op de sterfelijkheid en de vergetelheid. In 1972 schrijft ze aan vrienden aan wie ze de brieven van Valentine en haar zelf te lezen heeft gegeven:

‘reading her letters, you wil know the phoenix that I loved in life and reality: that we were truly so... “so well completed in each other's arms”. A strange thing is, that we took the miracle almost for granted; heaven was our daily wear, at times, hell, too, but never completely; there was always, even in our worst afflictions and perplexities, a lining of comfort in each other...’

en in hetzelfde jaar aan anderen: ‘And it so nearly might not have happened. I might so nearly have lived unblessed. Even now my desolation is enrichted by her.’

Na Valentines dood begint ze aan wat ze zelf haar ‘late manner’ noemt: korte verhalen over elfen en wisselkinderen, verzameld in haar laatste bundel Kingdoms of Elfin. Het zijn merkwaardige, glasachtige verhalen, stukjes spiegel die van alles reflecteren en puntig in elkaar passen. Ze vond het heerlijk om ze te schrijven: ‘I myself enjoy them passionately. It is such a relief to escape from the human heart, which I was growing rather too familiar with.’

Al haar vorige werk had inderdaad het menselijk hart tot onderwerp, al was ze veel te professioneel, te intelligent en te veel vrouw van de wereld om zich ooit te verliezen in pure emotionaliteit. De drie romans die ik van haar heb gelezen zijn ongelooflijk verschillend van elkaar, zowel qua onderwerp als qua taalgebruik. After the Death of Don Juan van 1938 is een historische roman over Spanje in de achttiende eeuw, met een duidelijke politieke inslag (in 1936 werden Valentine en zij zelf lid van de Communistische Partij, die ze het enige antwoord vonden op de fascistische dreiging in Europa, en tijdens de Spaanse burgeroorlog gingen ze naar Spanje om de anti-fascisten bij te staan. (De communistische overtuigingen sleten op den duur, mede door een bezoek aan de Verenigde Staten). Het eerste deel van Don Juan is schitterend, en zelfs het politiek geladen tweede deel is leesbaar. The Corner that Held Them gaat over een Engels nonnenklooster in de veertiende eeuw, en is een ironisch-wereldse kroniek over die nauwelijks religieus te noemen samenleving.

Register

Maar het indrukwekkendst vond ik The Flint Anchor, een roman over een Victoriaanse calvinistische huisvader en reder, die bijna niets van alle liefde die hij voor zijn kinderen voelt kan overdragen of uitdrukken. Hij is een rechtvaardig man, die vernietigd wordt door de vrouwen in zijn gezin, en wiens geloof inderdaad een ‘anker van vuursteen’ blijkt te zijn, hard en onvermurwbaar, waar alleen door felle botsingen een enkel vonkje licht van is te verwachten. Het is een boek zoals Jane Austen had kunnen schrijven: volmaakt van opbouw, geschreven in een register dat ondanks zijn ogenschijnlijke helderheid en feitelijkheid toch alle nuances van ironie en compassie kan bevatten waarover Sylvia Townsend Warner beschikte. Bij het lezen van The Flint Anchor moest ik me af en toe in mijn arm knijpen van verbazing dat zo'n boek eigenlijk gewoon verdwijnen kan. Als het in het Nederlands was geschreven was Sylvia Townsend Warner in één klap onze grootste schrijfster geweest.

Haar liefde voor haar vader is kennelijk de grote inspiratiebron voor haar werk gebleven: over mannen schreef ze altijd beter en begrijpender dan over vrouwen. Haar biografie van T.H. White, waaraan ze op haar zeventigste begon omdat White zelf eens gezegd had dat als iemand die ooit zou schrijven hij hoopte dat zij het zou zijn, is misschien wel het duidelijkste blijk van haar inlevingsvermogen in de andere sekse. Ze had White niet persoonlijk gekend, maar zag zijn kracht en zijn zwakheden met een even heldere als vaste blik. Haar biografie is een wonder van tact en vertelkunst: in een klein bestek recreëert ze de schepper van Camelot, de valkenier, de alcoholist, de licht sadistische eenzame homoseksueel, en de gekwelde schrijver, met vaste hand en zonder ooit de indruk te wekken White bij wijze van spreken in haar zak te hebben. Ze houdt altijd de distantie van respect en beleefdheid, een gevoel voor de privacy die geëerbiedigd dient te worden, ook als je alle dagboeken en brieven van iemand in handen hebt.

William Maxwell, die een grote bewondering en vriendschap voor Sylvia Townsend Warner voelde, heeft met zijn uitgave van haar brieven een vergelijkbaar liefdewerk verricht als zij voor T.H. White. Zijn inleiding bij dit boek is mooi, warm en toch gedistantieerd geschreven en geeft precies de goede dosis informatie om je aan het lezen te zetten. Daarna gaat het vanzelf: de brieven zijn een prachtig portret van iemand die zich goed voelde in dit leven, genoot van wat er te genieten valt - de dieren, de seizoen, de liefde en vriendschappen, muziek, boeken - en die de duisternis onbevreesd onder ogen zag. Zulke mensen zijn ongewoon en zeldzaam en verdienen meer aandacht dan ze gemeenlijk krijgen.

In 1950 schreef Sylvia Townsend Warner aan een dierbare vriendin: ‘Please don't write a life of Milton. It is such a melancholy subject, the way the English Angel, flourishing about in Italy, degenerated into a public figure, generally cross about something. There is quite enough to depress one as it is, without being reminded of Milton.’ Ze zou, denk ik, tevreden zijn met het beeld van haar zelf, tot het einde toe ongedegenereerd en jong van geest, dat uit deze brieven oprijst.

■