Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 14]

In de ban van de waanzin
Indrukwekkende documentaire van ‘gestoorde teksten’

Raster 24/1983 Tijdschrift in boekvorm Gestoorde teksten Eindredactie van dit nummer: J.F. Vogelaar Uitgever: De Bezige Bij, 326 p., f29,50
Cyrille Offermans

Waanzin en moderne kunst zijn in de volksmond haast één pot nat. Evenals de geestelijk gestoorde drukt menig kunstenaar zich immers uit in een soort geheimtaal, slechts toegankelijk voor geschifte soorten lotgenoten. Het verschil is hoogstens dat de een niet beter weet, terwijl de ander dat met opzet doet - gek zijn ze allebei. Slechts weinigen hebben oog en oor voor het verdriet en de woede, de kennis en de kritiek die in abnormale uitdrukking aan de oppervlakte komen; ‘miniem is het aantal geaarde mensen dat werkelijk bereid is geloof te schenken’, schreef een anonieme broeder in 't kwaad.

In het buitenland ligt dat een beetje anders. In Frankrijk en Duitsland bestaat er al meer dan een halve eeuw een niet primair klinische belangstelling voor het creatieve werk van geestelijk gestoorden, zowel van de kant van de kunstenaars als van de kant van de psychiatrie. De surrealisten staken hun sympathie voor dat werk niet onder stoelen of banken, psychiaters begonnen het te verzamelen. Pioniersarbeid werd verricht door Hans Prinzhorn, een psychiater uit Heidelberg, die omstreeks 1920 zo'n zesduizend tekeningen, schilderijen, sculpturen en bewerkte voorwerpen van geïnterneerden bij elkaar bracht. Prinzhorn was ook een van de eersten die aan die uitingen artistieke waarde toekende. Iets soortgelijks deed Alexander Mette in 1928 voor de schriftelijke uitingen van de schizofreen in Über Beziehungen zwischen Spracheigentümlichkeiten schizophrener und dichterischer Produktion.

In de jaren dertig werd het werk van de psychiatrische patiënt en de experimenterende kunstenaar minder genuanceerd met elkaar in verband gebracht, de nazi's gooiden het op één hoop. Om het te verbranden. Dat er met die altijd voor gezond gehouden opvattingen ook iets niet helemaal in de haak was, kon na de miljoenenmoord moeilijk nog ontkend worden: de werkelijke waanzin bleek zich in het hart van de redelijkheid te hebben genesteld. Vandaar dat de explosies van creativiteit direct na de oorlog ook tot een herwaardering van de waanzin leidden, zij het andermaal bij bedroevend weinigen. Antonin Artaud, die zelf negen jaar in een inrichting had gezeten, publiceerde in 1947 een boek over Van Gogh met de veelzeggende titel Van Gogh, le suicidé de la societé (zelfmoordenaar door de maatschappij). Jean Dubuffet verzamelde schilderijen van gestoorden en liet er zich in zijn eigen werk door inspireren. Naar analogie van de term ‘art brut’, waarmee Dubuffet zijn werk buiten het domein van de gevestigde kunst wilde situeren, zou Michel Thévoz later spreken van ‘écrits brut’ ter typering van pathologische geschriften. Maar dan zijn we al aangeland in de tijd waarin de boeken van Bataille, Foucault, Derrida, Deleuze en Guattari de gemakzuchtige tweedeling redelijkheid-waanzin tot in de fundamenten hebben ondergraven.

Eindelijk is er nu ook in ons land een boek verschenen met gestoorde teksten. Dat boek, vermomd als een aflevering van het tijdschrift Raster, is samengesteld door J.F. Vogelaar, de aangewezen persoon voor dit werk. Vogelaars belangrijkste boeken, Raadsels van het rund en Alle vlees, zijn immers onder meer pogingen de geschiedenis van de waanzin met literaire middelen in kaart te brengen: hij eist er recht van spreken op voor alles wat er ooit uit naam van het gezonde verstand werd weggesneden en onderdrukt. Daarnaast schreef Vogelaar over geestverwanten als Heinrich Anton Müller, Robert Walser, Roussel en Joyce. Laat ik het maar meteen zeggen: dit boek is niet alleen een uitstekende theoretische introductie in het verschijnsel gestoorde tekst, het bevat ook een verzameling ‘gevallen’ van allerlei aard en origine die althans mij, zacht gezegd, niet onberoerd hebben gelaten.

Dossier

In een inleiding zet Vogelaar uiteen op grond waarvan hij gekozen heeft voor de term ‘gestoorde teksten’: ‘Ondanks het risico dat de benaming voor sommige oren een ongunstige bijklank kan hebben, heeft de term “gestoorde teksten” het voordeel dat allerlei (voorbarige, kwalificerende) tweedelingen en tegenstellingen vermeden kunnen worden. In het midden blijft of het om literaire of nietliteraire teksten gaat. Bovendien wordt niet bij voorbaat een uitspraak gedaan over de vraag of het teksten zijn die van buitenaf gestoord zijn (in de mogelijkheid om aan de communicatie deel te nemen of in de mogelijkheid eigenzinnige mededelingen te doen die niet met de gangbare communicatieregels stroken) of van binnenuit, ongewild door ziekte, spraak- of andere stoornis, of opzettelijk als storend bedoeld, als reactie op en afweer of versterking van communicatiestoornissen, taal-, denk- en gedragsregulering of andere druk van buitenaf. Over bewuste bedoelingen op dit vlak is nagenoeg niets bekend.’

Dat het goed is voorbarige tweedelingen te vermijden wordt vooral duidelijk in het ‘Dossier’, een afdeling in het boek waarin tussen brieven en andere geschriften uit inrichtingen literaire fragmenten staan van Arp, Beckett, Joyce, Rosa (uit De derde oever van de rivier, een fenomenaal boek), Weiss, Strindberg en Einstein. Eenmaal onder de noemers ‘kunst’ en ‘waanzin’ vandaan gehaald, blijkt pas hoe frappant in sommige gevallen de overeenkomsten in taalbewerking zijn. Alleen achter in het dossier zijn de namen van de auteurs opgenomen, zodat iedereen kan controleren of hij niet een aantal van de belangrijkste schrijvers van de eeuw voor gek heeft versleten. In dat geval zou blijken dat het inderdaad in hoge mate ‘van de verwachtingen van de lezer afhangt of een tekst voor pathologisch wordt aangezien of niet’, wat mogelijk tot een bijstelling van die verwachtingen aanleiding kan geven.

Gestoorde teksten bevat essays of delen uit grotere studies van auteurs als Thévoz, Foucault, Pierssens, Delacampagne en Paul Moyaert. De bijdrage van die laatste, ‘Een betekenisproduktie zonder geschiedenis’, vind ik een van de leerzaamste. Moyaert zet zijn opvattingen af tegen die van Lacan, die in het ‘schizofreen discours’ net als in de droom een in zich zelf besloten spel van woorden (‘betekenaars’) ziet, een spel dat niet meer op de een of andere manier is verbonden met de feitelijke ‘lotgevallen van het seksuele lichaam’. In plaats van Lacan volgt Moyaert (nogal verras-

[p. 15]

send gezien allerlei modes) Freud, die altijd een duidelijk onderscheid heeft gemaakt tussen de droom en de taaluitingen van de schizofreen. De vrije woordassociaties in de droom, aldus Moyaert, worden ‘niet enkel geschraagd door formele klankassociaties maar ook voortgestuwd door het opduiken van allerhande beelden, fantasma's en scènes uit het verleden’, terwijl die verbinding met de persoonlijke geschiedenis in de taaluiting van de schizofreen verbroken is. Die taal sluit nergens meer bij aan, ‘de schizofreen leeft in een wereld van woorden die hij in zijn inflatoire almacht vrij, als dingen, kan manipuleren’.

Schizofreen

De suggestie van betekenisrijkdom die er van het schizofrene ‘discours’ uitgaat, blijkt dan ook bedrog. In feite is er ondanks al die speelse klankassociaties en vindingrijke woordcombinaties sprake van ‘een enorme semantische armoede’. Op het niveau van de onmiddellijke, ongereflecteerde waarneming (en dat is dat van de schizofreen) vallen namelijk alle verschillen weg, zodat bij voorbeeld alle lichaamsopeningen, ongeacht of het nu gaat om huidporiën, neusgaten, anus, mond of vagina, worden gereduceerd tot één ononderscheiden gat. Verschillen kunnen alleen in een voortdurende wisselwerking tussen de woorden en de dingen worden waargenomen en tot uitdrukking gebracht; onmogelijk wordt dat als men die wisselwerking stopzet, elke afstand opheft en zich hermetisch barricadeert in zijn privé-taal. De fascinatie die er niettemin van het schizofrene spreken uitgaat, verklaart Moyaert door de ‘ondraaglijke ironie’ die er van dat in zich zelf circulerende spreken uitgaat: het ondermijnt al onze laatste zekerheden over leven en dood en brengt ze terug tot wat ze uiteindelijk zijn, ‘een spel van betekenaars zonder grond’. Alle hiërarchieën, classificaties, spreek- en denkgewoonten verliezen hun vanzelfsprekendheid en hun normatieve kracht zodra ze worden opgenomen in de taal van iemand die daar niks van begrijpt en alle afspraken, want dat blijken het dan te zijn, zonder respect negeert. Dit schreef Artaud aan de geneesheren van de gekkenhuizen: ‘Mijne heren, De wetten en de gewoonte verlenen u het recht de geest te meten. Deze geduchte soevereine rechtsmacht oefent u naar eigen goeddunken uit. Laat ons lachen.’ Die lach heeft een heilzamer effect dan elektroshock, isoleercel en psychofarmaca bij elkaar.

De opvattingen van Moyaert kunnen aan de hand van sommige gestoorde teksten zonder veel moeite worden geverifieerd, maar allerlei grensgevallen - en dat zijn de boeiendste - worden er niet vol door geraakt. Daar gaat het om teksten van mensen die met de schizofreen de respectloosheid delen voor die ene ‘normale’ taal, omdat ze weten hoe willekeurig beperkend die taal is, hoeveel combinatiemogelijkheden en nuanceringen erdoor worden uitgesloten. Het interessantste niet-literaire voorbeeld van zo'n taalgek in dit boek is zonder twijfel Ir. P. Kuperus, zich noemend PyQuRus. Die heeft bínnen het ‘normale’ Nederlands een geheel eigen taal en denksysteem ontwikkeld waarin de armoede en de tekortkomingen van die normale taal op even inventieve als subversieve wijze worden gedemonstreerd. Sommige mensen, zegt Kuperus, vinden ‘dat als er dingen zijn die je niet kan zeggen: “Hou je dan stil”. VerSCHRIKkelijk, want dit zijn juist wezenlijke dingen waar je hele BeSPIEGELingen over kan houden’. Zelf laat Kuperus zien tot welke inzichten iemand in staat is als hij zich niet door spreek-, taal-of schrijfconventies laat inpakken en allereerst op zijn eigen gevoelens en waarnemingen vertrouwt. Wie ook maar een stukje in Kuperus' denkwereld is doorgedrongen, is voorgoed verloren voor elk geloof.

De indrukwekkendste literaire teksten in dit boek vind ik die van Henri Michaux, getiteld ‘In de vernieling’. Het betreft teksten bij schilderijen van gestoorden. Enerzijds bevestigen die dat in het schizofrene universum alles is gelijkgeschakeld, maar anderzijds brengen ze met een uiterste aan literaire gedifferentieerdheid aan het licht hoeveel pijn, vernedering, angst en hunkering naar liefde er in die ongedifferentieerde beelden schuil gaan. Michaux laat zien wat literatuur vermag: het onuitsprekelijke onder woorden brengen. Tegenover al die gek gemaakten een daad van eenvoudige solidariteit.

■