Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 10]

Pegasus in de pas gebracht
Bert Schierbeek stemt de stemmen van vrienden

Binnenwerk door Bert Schierbeek Uitgever: De Bezige Bij, 160 p., f24,50
Rein Bloem

Er is een gedicht van Lucebert, Het materiaal van de dichter, waarin de poëzie wordt voorgesteld als een soort continu bedrijf, dat alle vormen van de werkelijkheid stopt in de smeltovens van de verbeelding. Dat gedicht maakt met woorden als alle, steeds, ooit, elke, vroeger, later, moederschoot, graf, een alomvattende indruk en het is daarom niet voor niets opgedragen aan Bert Schierbeek, de prozadichter die meer dan wie ook materiaal van allerlei aard in zijn werk doet.

Dat is Schierbeeks kracht en tegelijkertijd zijn probleem: hoe de stortvloed aan gegevens in te dammen, de alle kanten heen galopperende Pegasus te breidelen, de ‘os van mijn verbeelding’ (Lucebert), waarvan het bloed ook kruipt waar het niet gaan kan, voor ontbinding te behoeden. Ik denk dat zulks Schierbeek pas helemaal gelukt is in Weerwerk (1977), het eerste deel van een cyclus, die met Betrekkingen (1979) en Binnenwerk (1982) vorm zou krijgen.

Weerwerk, waarin de legio mogelijke betekenissen van de titel helder en systematisch worden uitgewerkt, heeft de basisstructuur van een gesprek tussen Schierbeek zelf en een natuurmens, de boer Marcel die beschikt over een hoogst opmerkelijke, als vanzelfsprekende levenswijsheid. Die dialoog fungeert als bindmiddel tussen zeer ongelijksoortige informaties, die op deze manier werken als communicerende vaten. Betrekkingen ontbeert zo'n grondtoon, de titel geeft al aan waar het naar toe gaat: alles wordt op alles betrokken en dat procédé laboreert aan enige willekeur.

Maar in Binnenwerk heeft Schierbeek zich werkelijk overtroffen, hij heeft Pegasus in de pas gebracht. Hoe welbewust dat is nagestreefd, blijkt uit een passage op bladzijde 34/35 waarin hij in helder, niet-associatief proza (daarin is dat fragment de uitzondering die de poëtische regel van het boek bevestigt) uitlegt wat het wezenlijke verschil is tussen zijn werkwijze van vroeger en die van nu:

Boeddha

‘...was ik geboeid door het boeddhisme de eerste zin van Boeddha's leer “Alle met zintuigen begaafde wezens lijden” zo zit ik hier meer dan veertig jaar en heb mij verkruimeld over alles wat zintuigen heeft d.w.z. over alle verschijningsvormen daarvan de mensen de dieren de planten de wind het licht en de duisternis en bouwde verwantschappen op die mijn ziel meer en meer zijn gaan bevolken d.w.z. met medewerking van mijn lichaam en ik ben vol geraakt en mij zelf kwijtgeraakt dacht ik tot ik merkte dat met alles in en om mij en dat verenigd ik toch altijd weer zat als ik zat en ik veel met mijzelf zat en tot de ontdekking kwam dat de eenwording en de extase die daarmee gepaard gaat mij niet uit mijzelf hief integendeel mij mijn zelf meer en meer duidelijk maakte zelfs begrensde binnen het onbegrensde dat ik omhelsde zoals ik vroeger zou hebben gedaan met een vrouw en ik merkte dat er niets werd opgelost dat ik nog steeds zit en dat wel te midden van miljoenen die honger hebben en uit hoofde daarvan ook zitten...’

Bert Schierbeek, tekening van Siegfried Woldhek

De ellende van anderen als een beperking van het onbegrensde, machteloos mede-lijden als een noodzakelijk, persoonlijk verweer. Onmiddellijk op de hierboven geciteerde schuldbekentenis volgt één van de varianten op de titel, die als een refrein door het boek speelt:

denk ik: blaffen geblazen
wat binnen werkt en niet
naar buiten treedt
blijft onvertaald

Je kan met wat in de buitenwereld aan hondse ellende plaatsvindt niet blijven zitten, je moet er van binnenuit op reageren, in alle beperking het antwoord niet schuldig blijven.

De eerste gebeurtenis die om zo'n reactie vraagt is de dood van de vader, die op hoge leeftijd sterft in het ABC (Algemeen Bejaarden Centrum). Veertig jaar lang heeft deze onafhankelijke, rechtzinnige kindervriend als onderwijzer lesgegeven in het abc, het werktuig van zijn schrijvende zoon, die uit Amerika naar hem toe reizend beseft dat de onbegrensde mogelijkheden van de taal uitmonden in het bejaardencentrum.

Blijken het motto van het boek, Les chemins perdus mènent tous à la mémoire uit de Heraclitorismes van Marcel Mariën, produceert Schierbeeks Franse buurman nog steeds een stroom van sappige levenswijsheden, maar in Binnenwerk is de boer toch niet de belangrijkste aangever. Als zodanig functioneert de vader, wiens beeld voortdurend opduikt in de volgende stroom van menselijke lotgevallen. Hij is de verbindingsman in de stoet van Groningse en Amerikaanse doden, waarmee de schrijver zitten blijft. Na de vader lijkt mij de beeldhouwe Harry Bertoia, die bij monde van zijn weduwe, geïnterviewd door Tom Johnson van Village Voice, tot leven komt als de maker van de sonambients (ruisende rietstaven van ijzer) het sprekendste voorbeeld:

alles is hier
maar niet gescheiden
het is één groot veld
verleden en heden
verzameld in het geluid
van een gong
onder de grond

I have the feeling that I am in a very sacred place, zegt Tom Johnson daarvan.

Een andere, ditmaal levende woordvoerder is de beiaardier van de campus in Ann Arbor, luisterend naar de onwaarschijnlijke naam van Percival Price. Van hem komt de belangrijkste variant op de correspondentie tussen buiten en binnen:

een klok is een afgeknotte kegel
hol van binnen

[p. 11]

 

daarom geeft ie geluid

 

als je er op slaat

 

je kunt er van buiten af op slaan

 

of van binnen uit met een klepel

Echo's

Zo worden over een afstand van dertig bladzijden de levende beiaardier en de dode beeldhouwer door Schierbeek verbonden. Het boek zit vol met die echo's en correspondenties, niet in het minst door het opnemen van brieven die in Amerika, Iowa City, dankbaar ontvangen worden. Ook vrienden die langskomen zijn van harte welkom. De opmerkelijkste daarvan is de Balinese dichter Frans Nadjira, ontmoet op de campus, later opgezocht op zijn paradijselijk eiland. Nadjira weigert in Amerika Engels te leren of zich in het sociale verkeer te storten, omdat hij zich zelf wil blijven. Voor Schierbeek vertolkt hij de stem van vroeger, het verleden van de onbegrensde, natuurlijke mogelijkheden. Hij heeft daar nog steeds het grootste respect voor, maar het is een tegenstem geworden, contrapunt van de begrenzing die het thema is van Binnenwerk.

Daarin weert Schierbeek zich als nooit tevoren. Het is verbazingwekkend en aangrijpend om te volgen hoe hij de talrijke stemmen op elkaar afstemt en tegen elkaar afgrenst. Alsof het vanzelf gaat, zo zonder haperingen wordt het spel gespeeld. De inzet daarvan is een kwestie van menselijke tragiek in het gamma van dood, geweld, honger en armoede. Dat zijn grote, zwaarwegende gegevens. Het meesterlijke is, dat Schierbeek die bij wijze van spreken klein krijgt. De herinnering waarmee het boek besluit is die van Cathrien Haaijer uit Zuidbroek, één van de correspondentievrienden die in haar brief schrijft hoe haar man Jelle Krans is overleden. Die herinnering - voortkomend uit zo'n verloren weg van Marcel Mariëns motto - gaat over Cathrien die met de dochter van ‘een van onze arbeiders’ naar school loopt; zij eet een appel, haar vriendinnetje Jeltje vraagt of zij het klokkenhuis mag hebben. Dat klokkenhuis, teken van honger, is de weerklank van de klok van Price en de gong van Bertoia. Nog eens worden dood en leven bijna speels met elkaar verbonden. Ook het refrein klinkt voor de laatste maal:

zo dringt buiten
met kracht naar binnen
en keert je binnenste
buiten

Dat is een slotakkoord waar op Schierbeek trots kan zijn.