Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 9]

De helden zijn moe
Hellema's wet van de souvereiniteit van het slachtoffer

Enige reizen dienden niet ter zake Verhalen door Hellema Uitgever: Querido, 220 p., f35,-
Frans de Rover

‘Houdt het dan nooit op?’ Met die vraag begon ik vorig jaar mijn bespreking van Hellema's debuut Langzame dans als verzoeningsrite, wéér een boek over de (gevolgen van) de oorlog. Als antwoord gaf ik Hellema's aanhaling van de laatste woorden van Hans Frank: ‘Duizend jaren zullen voorbijgaan en nog zal de schuld van Duitsland niet zijn uitgewist.’ Langzame dans was een ook literair indrukwekkend verslag van die onuitwisbaarheid, voor slachtoffer én beul. In Enige reizen dienden niet ter zake wordt deze thematiek verder uitgebouwd.

Het eerste verhaal, met de voor Hellema's werk bijna programmatische titel ‘Netwerk’, sluit, evenals het laatste verhaal, direct aan bij ‘Het andere eind van de lijn’ uit Langzame dans. De drie verhalen brengen de lijn in kaart van de ontsnappingsroute voor vluchtelingen van Noord- naar Zuid-Europa en het netwerk van agenten die daarbij betrokken waren. Hellema was een van die agenten; door verraad liep hij in Brussel in de Duitse val met alle gevolgen vandien, de agent aan wie hij ‘zijn’ vluchteling moest overdragen werd ter plekke neergeschoten. Het laatste verhaal bevat de ontmoeting op de plaats des onheils tussen Hellema en Danielle, de dochter van de vermoorde agent. Een gesprek over schuld en vergeving. Hellema formuleert ‘de wet van de souvereiniteit van het slachtoffer’ (en daarmee van de onderworpenheid van de dader): ‘Alleen het slachtoffer zal, als een daad van rechtvaardigheid, vergeving schenken nadat de dader de schade heeft hersteld.’ En dan is het Danielle die met een heftige reactie het boek besluit: ‘vergeving, absolutie, dekt het kwaad toe, maar er zijn graven die open moeten blijven en ten hemel stinken!’

Dat juist Danielle deze zware woorden uitspreekt, accentueert een belangrijk verschil tussen deze bundel en de vorige: waar toen een rituele dans tussen getekende generatiegenoten - slachtoffer en beulen - uitgevoerd werd, heeft nu een confrontatie plaats tussen Hellema en de tweede generatie: de kinderen van daders en slachtoffers. De schuld van Duitsland is onuitwisbaar.

Hellema, foto Chris van Houts

Grondtoon

De grondtoon van beide bundels mag dezelfde zijn, in de uitwerking van zijn nieuwe verhalen toont Hellema zich een schrijver die ook het langere verhaal aankan met een uitgesponnen intrige die vol spanning blijft. Onderling blijken de verhalen door allerlei dwarsverbanden zodanig samen te hangen (een netwerk te vormen) dat de bundel zich laat lezen als een roman. Een fragmentarische roman, gestructureerd op de wijze die de verteller aangeeft in zijn commentaar op de levensloop van het meisje Sylvia, de dochter van een naar Zuid-Amerika gevluchte oorlogsmisdadiger: ‘Gefrusteerd door de bizarre logica van het onafwendbare dat zijn eigen kruislijnen uitzet langs de meetlat van de tijd, zocht ze een schuldige aan te wijzen voor wat ze als een mislukking beschouwde. Het is haar niet gelukt - niet met wat zij wist. Met haar fotografisch geheugen had ze beelden vastgelegd zonder de verbanden na te trekken, waardoor onbelichte plekken ontstonden die pas later zijn ingevuld.’ Door Hellema, moet eraan toegevoegd, die zich in die invulling een meester toont, enerzijds door de zorgvuldige dosering van informatie, anderzijds door de situering van zijn verhalen in de wereld van ‘zakenlieden eerlijk als goud’.

Het verhaal ‘Sylvia’ is het eerste van een vijftal (vijf fragmenten) dat volgens een ‘bizarre logica’ (de enig juiste term) in elkaar blijkt te passen en een geheel van 130 bladzijden oplevert dat ook als afzonderlijke uitgave een fascinerend boek zou zijn. Vanuit Urugay komt Sylvia Oberon op twintigjarige leeftijd naar Europa zonder ook maar iets te vermoeden van haar vaders verleden. Maar er zijn graven die openblijven en bij stukjes en beetjes krijgt de geschiedenis van de oorlog macht over haar. Door een verhouding met een DDR-spion verzeilt ze in Oost-Berlijn en daar krijgt ze antwoord op de laatste vragen over de rol van haar vader (een antwoord dat de Oostduitsers overigens konden geven dank zij informatie van Hellema, beschreven in het verhaal ‘Terugkeer uit Oost-Berlijn’ in Langzame dans): ‘Zag ze niet in dat deze mannen schuldig waren, zonder uitzondering, ook al waren hun persoonlijke wandaden misschien gering. En wist ze niet dat de Duitse Democratische Republiek, natuurlijk samen met haar Russische vrienden, het enige land ter wereld was dat vastbesloten was zulke dingen nooit weer te laten gebeuren? Zou het voor een jonge vrouw als Sylvia niet een prachtige taak zijn om iets goed te maken van haar vaders schuld en zich in te zetten in de strijd voor vrede en vrijheid?’ Ze krijgt een training in het verzamelen van economische gegevens, specialiseert zich in economische spionage en wordt vanwege haar kennis van het Spaans naar Zuid-Amerika gestuurd om zelfstandig te opereren.

Internationaal bedrijfsleven

Daarmee lijkt een anonieme verteller (Hellema treedt niet ‘zichtbaar’ of onder eigen naam op) het verhaal te hebben opgetekend: ‘Ademloos, in een stortvloed van woorden, heeft ze het relaas van haar leven gedaan.’ Een verhaal over het doorwerken van de schuld in de tweede generatie. In de volgende verhalen is Hellema weer de hoofdpersoon; hij voert de lezer binnen in de wereld van het internationale bedrijfsleven waar begrippen als intimidatie, chantage en omkoperij nu eenmaal een wat andere gevoelswaarde hebben dan in de rest van de wereld. Zeker wanneer het om transacties in Zuid-Amerika gaat,

Vervolg op pagina 11