Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 83]

Ontsnappen uit de wereld
Voor Bruce Chatwin is het platteland de weg naar de hemel

On the Black Hill door Bruce Chatwin Uitgever: Jonathan Cape, 249 p., f39,40 Importeur: Keesing
Anthony Paul

Met zijn derde boek bevestigt Bruce Chatwin zijn reputatie van verrassend schrijver die niet onder één noemer valt te vangen. Zijn eerste, In Patagonia, was een verfrissend origineel reisboek; laconiek, spits, vol wetenswaardigheden, anekdotes en waarnemingen. Zijn tweede, The Viceroy of Ouidah, was een heerlijk decadente visie op een tot op het bot exotisch Afrika, een mengeling van geschiedenis, reisbelevenissen en fictie. In On the Black Hill richt Chatwin zijn scherpe oog en gevoelige neus voor kleurrijke details op een eigenaardig hoekje van het Verenigd Koninkrijk, het heuvelachtige boerengraafschap Radnor op de grens van Wales en Engeland, en het leven van tweelingbroers die daar een boerderij hebben.

Chatwin schrijft altijd vanuit kenmerkende, waarneembare details, die hij naast elkaar, meestal in korte zinnen en alinea's, in een mozaïekvorm legt. Zo zien we nu, in plaats van ara's en papaja's, het rijke mengsel van fetisjisme en Braziliaans katholicisme, en de ‘vague smell of guavas and stale urine’ van de Slavenkust, vossen en kraaien, methodisme, het woeste Welse weer en een overvolle boerenkeuken met ‘a pair of Staffordshire spaniels, five brass candlesticks, a ship-in-a-bottle and a tea caddy painted with a Chinese lady (...) A flitch of bacon was rammed into a rack in the rafters.’ Iedereen kan het vreemde en magische ervaren zonder naar het ‘uiteinde van de aarde’ te hoeven gaan: de ontsnappingsroute is er voor wie hem weet te vinden.

Ontsnappen is het juiste woord. Het is een roman (of liever, romance) over ontsnappen, over de wereld uit de weg gaan. De levensgeschiedenis van Benjamin en Lewis Jones is in de eerste plaats een studie in ‘tweelingschap’, een gegeven dat als een op zich interessant verschijnsel wordt behandeld; daarnaast vertelt ze over de bedeesdheid waarmee de tweeling in het leven staat, over hun naïeve maar schrandere angst voor alles wat buiten hun terrein ligt, over de manier waarop ze al het avontuurlijke en de gevaren van onafhankelijkheid opofferen aan het pure van hun verbonden zielen, of ziel.

Bruce Chatwin, tekening David Levine

Tweelingschap

Als ze nog klein zijn, merken ze dat Lewis, de sterkste van de twee, de pijn voelt als Benjamin door een wesp wordt gestoken. Ze zijn jaloers op hun jongere zusje en weten haar uit hun leven te bannen. Zelfs hun poppen mogen niet tussen hen beiden komen, die offeren ze liever aan water en vuur. Op hun oude dag leven ze voor de nagedachtenis aan hun moeder en slapen samen in haar bed. Ze verdelen alle huishoudelijke klusjes instinctief en ruziën zonder een woord te hoeven zeggen. De virielere Lewis doet enkele mislukte pogingen seksueel onafhankelijk te worden, maar van harte gaat het niet en hij keert dan ook terug naar het moederlijk bed en zijn vrouwelijke wederhelft Benjamin.

Tegen het eind van het boek stappen de broers voor het eerst van hun leven in een vliegtuig - een cadeautje voor hun tachtigste verjaardag. Lewis, die altijd al gek op vliegtuigen was (en knipsels over vliegrampen verzamelt) mag tien minuten achter de knuppel zitten en ‘all the frustrations of his cramped and frugal life now counted for nothing, because for ten magnificent minutes he had done what he wanted to do’. Chatwin beschrijft dit hoogtepunt virtuoos, maar ik moet toegeven dat ik het niet overtuigend vind. Hoe moeten we die vlucht zien? Maken tien minuten extase de frustraties van een heel leven goed? Of moeten we deze laatste vlucht als metafoor van hun hele leven zien, en als een fantasiebeeld van de hemel? Hoe dan ook, ik geloof er niet in en ik vermoed dat Chatwin er ook niet in gelooft, al doet hij zijn best om zich zelf te overtuigen. Het is een verdacht teken als een schrijver met zo'n taalbeheersing naar een jongensboeken-cliché als ‘ten magnificent minutes’ moet grijpen.

On the Black Hill is tot dusver Chatwins meest openlijk romantische boek. De boerderij van de broers geeft hij de naam The Vision; hun moeder heet Mary; een goedhartige hippie Theo. The Vision dankt zijn naam aan een bovennatuurlijke verschijning: ‘In 1737 an ailing girl called Alice Morgan saw the Virgin hovering over a patch of rhubarb, and ran back to the kitchen, cured.’ Er doen nog steeds vage geruchten de ronde over begraven reuzen, en iemands grootvader heeft er zelfs elfjes gezien. Sommige mensen uit de omgeving zijn halve heiligen, dwazen die een tik hebben gekregen van het machtige numen.

Bruce Chatwin schrijft opzettelijk en uitdagend ouderwets, en dat is een belangrijk element van zijn originaliteit. Hij schuwt al wat modieus, modern of grootsteeds is en durft een zin aan als ‘Them do say as she's a witch’, of deze twee korte alinea's:

‘She gave a strangled cry and rushed into the night.’

‘That was the summer when the hay rotted and the sheep went unshorn.’

Piasserig melodrama

Met andere woorden, Chatwin schrijft alsof de moderne roman niet bestaat. Die aanpak geeft hem aan de ene kant toegang tot de laag fabels en romantiek die ongetwijfeld onder de roman schuilgaat, maar het brengt hem helaas ook vrij vaak tot onbedoelde absurditeiten en clichés. Patagonia en Dahomey brachten hun eigen rijke retoriek, maar het zoeken naar romantiek

[p. 84]

dichter bij huis, levert soms slechts een herkenbaar soort piasserig melodrama op.

Ook de overdaad aan aanwijzingen die de lezer moet duidelijk maken wat het boek betekent, is ouderwets. In het huis van de tweeling kijk je vanuit het ene raam op Engeland en vanuit het andere op de Welse heuvels, en ‘The border of Radnor and Hereford was said to run right through the middle of the staircase’. In de door de prent ‘Het Brede en het Smalle Pad’ - die ze van dominee Gomer Davies hebben gekregen - gevoede fantasie van Benjamin was ‘the road to Hell (...) the road to England, whereas the road to Heaven led to the Radnor Hills.’ Een standpunt dat Chatwin schijnt te delen. De Engelse landadel en de middle-class indringers uit de Engelse steden zijn de boeven van zijn verhaal. De Eerste Wereldoorlog is de grote uitvinding van de adel en de Engelsen. Tot de sterkste scènes van het boek behoren die waarin de tweeling om hun pacifisme gemarteld en vervolgd worden. De Tweede Wereldoorlog daarentegen ‘washed over them without disturbing their solitude’: deze keer hebben de broers, door de herinnering aan hun pas overleden moeder verenigd, niets meer te maken met die nare droom, geschiedenis.

Het Radnor van Chatwin is mythisch en magisch, maar bepaald geen hof van Eden. Aan moord en natuurrampen is er geen gebrek. De personages lijken, evenals het voortijlende lyrische verhaal, aan de seizoenen en de natuur te zijn overgeleverd: ze bevriezen, sterven van de honger of takelen af. Meg, de buurvrouw van de tweeling, is nog onzakelijker dan zij. De broers weigeren hun dieren te slachten; zij laat de drek in de stal ophopen tot er een laag van anderhalve meter ligt. De goeiige hippie Theo helpt haar de zaak uit te mesten en verdwijnt dan weer. Chatwins Radnor is de hemel niet, slechts de weg die tot de hemel leidt. In zijn sprookje overleeft het natuurlijke leven zelfs bedreigingen van buiten af als de rekrutering, de belastinginspecteur, een geslepen antiekhandelaar en een gin-drinkende vamp met vuurrode lippen die alleen in het verhaal opduikt om Lewis zijn long-preserv'd virginity te ontnemen, een gebeurtenis die zo laat komt dat het voor alle betrokkenen een anticlimax wordt.

Magie en kracht

De werkelijke magie en kracht van het boek ligt, als altijd, in Chatwins lyrische visie op de zinlijke wereld. Zijn proza zweeft vaak op het randje van overrijp: ‘She watched a kestrel quivering under a curdled sky.’ Huizen en meubilair worden als onderdeel van de welvoorziene natuur gretig beschreven: ‘On one wall of the drawing-room hung a moth-eaten tapestry, of Tobit; on another, a vast canvas of Noah's Ark and Mount Ararat, its treacly surface bubbling with welts of bitumen (...) Potted pelargoniums shed their yellowing leaves over the piles of pamphlets and Country Lifes (...) demijnohns of home-made wine were busy fermenting under the console, while, dotted here and there over the carpet, were the urine stains of generations of incontinent pugs.’

Als je zo'n woordenfeest krijgt aangeboden, is het misschien ondankbaar om te klagen. Maar ik verzet me tegen de boodschap van Chatwin dat, aangezien het leven een zoeken naar de eeuwige waarheid is, het ware leven op het platteland kan worden gevonden, en dat men, door de wereld en de helse, onechte stad de rug toe te keren, grote kans heeft de juiste weg te vinden. Een ander tilt daar misschien niet zo zwaar aan; wellicht vind ik omdat ik te lang in de stad, ver van de heuvels waar ik geboren ben, heb gewoond, deze kijk op het leven ongeloofwaardig en sentimenteel.

■