Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 76]

Vogels van diverse pluimage
Hoe reageerde Nederland op Freud?

Freud en Nederland. De interpretatie en invloed van zijn ideeën door Ilse Bulhof Uitgever: Ambo, f 49,75
Jan Fontijn

Er bestaat een hardnekkige mythe dat de psychoanalyse in de eerste tijd van haar ontstaan op grote weerstanden stuitte. Freud zelf heeft zijn best gedaan om die mythe in stand te houden. Toen hij tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn beroemde ‘Vorlesungen’ hield, raadde hij degene die zijn leven wilde wijden aan de psychoanalyse, dit ten sterkste af. ‘Zoals de zaken nu staan,’ aldus Freud, ‘kan hij er zeker van zijn dat een dergelijke beroepskeus hem tijdens zijn studiën aan de universiteit vele moeilijkheden zal baren, en als hij als geneesheer in de praktijk komt, zal hij ondervinden dat de maatschappij zijn streven niet begrijpt, dat ze hem niet vertrouwt, hem vijandig is en dat ze al de boze geesten, die in haar binnenste op de loer liggen, op hem zal loslaten.’

Ik heb de indruk dat Freud behoorlijk overdrijft. In ieder geval gaat de beeldvorming van de arme psychoanalyticus belaagd door vijanden voor Nederland niet op. Over de wijze waarop Freud in Nederland werd ontvangen, worden we uitstekend geïnformeerd in de boeiende, informatieve en leesbare studie van de historica Ilse Bulhof. Ze laat zien dat Freuds leer hier tot ongeveer 1920 vooral in medische kringen bekend was en zonder al te veel weerstanden ook een plaats verwierf in de universitaire wereld.

Omstreeks 1920 bereikte de populariteit van de psychoanalyse een hoogtepunt. Niet alleen psychiaters en artsen lezen dan Freud, maar ook leken. Ik heb me verbaasd over de bontheid van de Freud-receptie: wereldhervormers, schrijvers, schilders, anarchisten, socialisten, pacifisten, spiritisten, hegelianen, bollandisten, conservatieven, liberalen zij allen probeerden Freud voor hun karretje te spannen. Iedereen kon wel iets van zijn gading vinden in Freuds theorieën. Dat de een op grond van zijn leer meende de maatschappij te kunnen verbeteren en dat een ander via Freud tot een somber cultuurpessimisme verviel en dat weer een ander hem gebruikte in zijn strijd tegen oorlog en fascisme, zou, zo lijkt het, kunnen komen door de veelomvattendheid van zijn ideeën en rijkdom ervan. Er is geen aspect van de cultuur te noemen of Freud heeft er wel iets over geschreven.

Freud

Verbieden

Maar dat zoveel mensen hem konden gebruiken voor hun doeleinden, kan natuurlijk ook minder positief gewaardeerd worden. Je kan van Freuds leer geheel in navolging van Popper zeggen dat deze te weinig verbiedt. Er is geen menselijk gedrag denkbaar dat in strijd zou zijn met Freuds theorieën. Het begrippenapparaat en theoretisch kader laat nog wel eens te wensen over. Voeg daarbij het enorme gebied dat hij bestrijkt en je kunt je voorstellen dat Freud door vogels van diverse pluimage gebruikt is. Ilse Bulhof erkent dat het, gezien de vele in zijn werk verborgen ambivalenties, niet altijd gemakkelijk te begrijpen is wat hij eigenlijk heeft gezegd. Overigens is ze zeer te spreken over Freud en ze steekt haar bewondering niet onder stoelen of banken. Freud fascineert haar zo door het diepe meegevoel met het lijden van zijn patiënten, door de toon van voorname resignatie, die uit zijn werk opklinkt, door zijn stijl en door het ondogmatische karakter van Freuds denken. Ik denk dat zeker wat betreft het laatste heel wat af te dingen is. Het is verder al te bekend hoe verbitterd hij kon reageren op kritiek op zijn theorie.

Voor Ilse Bulhof is Freud zo uniek, omdat zijn psychoanalyse een geniaal compromis is van twee elkaar tegengestelde onderstromen in de westerse cultuur, de rationalistische onderstroom met een sterke nadruk op een niet aan de persoon gebonden wijze van kennisverwerving en de romantische onderstroom, waarin de persoonlijk doorleefde ervaring en intuïtie een grote rol spelen. Deze twee onderstromen in het westerse denken zijn voor Bulhof een belangrijk middel om de talloze reacties op Freud in Nederland te groeperen. Zo noemt ze Frederik van Eeden en Van Renterghem, belangrijke pioniers in de Nederlandse psychiatrie, twee typische vertegenwoordigers van de romantische richting. Terecht wijdt Bulhof nogal wat aandacht aan hen. Van Eeden zeker is een boeiende persoonlijkheid, een vat vol tegenstrijdigheden, soms vreselijk irritant en hypocriet, soms innemend en eerlijk, soms inventief in zijn denken, soms hopeloos verstard. Voor Van Eeden was wetenschap in de eerste plaats een mogelijkheid van zelfheiliging en onderzoek naar occulte verschijnselen. Van de tekortkomingen van de positivistische wetenschap was hij goed doordrongen. Zijn literair werk, Van de koele meren des doods onder andere, is een demonstratie van die overtuiging.

Krankzinnigheid

De seksueel gefrustreerde Van Eeden moest aanvankelijk niets weten van Freud, een ‘cynische, ploertige geest’, die zich absoluut niet bekommert om fijnere en hogere gevoelens. Later is hij wat milder gestemd.

Het knappe van Bulhof is dat ze in staat is om in een beperkt aantal bladzijden iemands wereldbeschouwing en wetenschapsopvatting onder woorden te brengen en de wijze waarop hij op Freuds ideeën reageert. Het tweede deel van haar studie is daar een goed voorbeeld van. Daarin beschrijft ze hoe drie vooraanstaande psychiaters, de liberaal Jelgersma, de protestant Bouman en de begaafde en excentrieke August Stärcke, Freud verwerken. Vooral het hoofdstuk over de laatste is een boeiend portret geworden van een man voor wie Freud in de eerste plaats een ontmaskeraar was van de huichelachtigheid van de zogenaamde beschaafde maatschappij. Stärcke was uitermate pessimistisch over de vooruitgang; de psychoanalyse zou

[p. 77]

de maatschappij enigszins kunnen genezen. Revolutionair waren zijn opvattingen over krankzinnigheid. Jaren voor Laing, Foucault en Foudraine poneert Stärcke de stelling dat krankzinnigheid een etiket is dat normalen een groep mensen opplakken. De krankzinnige staat volgens hem buiten het bereik van het normale woordverkeer en verstoort zodoende het naïeve vertrouwen in de macht van het woord. De krankzinnige boezemt angst in omdat de normale mens open en bloot geconfronteerd wordt met de angstwekkende kracht van het onbewuste. Origineel is ook Stärckes poging om via de analyse van het gedrag van mieren tot nieuwe inzichten te komen van het sociale gedrag van mensen. In de kelder van zijn ambtswoning had hij een mierenkolonie, die hij dagelijks observeerde.

Ter Braak

Op 5 mei 1936 schreef Ter Braak in Het Vaderland een artikel ‘Freud en zijn invloed’. Evenals in het hoofdstuk in Politicus zonder partij over Freud gaat hij ook dit keer tekeer tegen het ‘freudisme’, een goedkope interpretatie van de leer van Freud die tot uiting komt door de modieuze wijze waarmee mensen met termen uit de psychoanalyse goochelen en elkaar daarmee om de oren slaan. Zo'n opmerking van Ter Braak is veelzeggend; het geeft aan dat de psychoanalyse doorgedrongen is tot een breed publiek en gemeengoed is geworden. Die grotere populariteit begint al op het einde van de Eerste Wereldoorlog, wanneer een aantal werken van Freud vertaald worden en wanneer de schrijver Nico van Suchtelen zijn bestseller Uit de diepten der ziel (1917) publiceert, waarin de psychoanalyse voor leken wordt vertaald. Het jaar 1917 is ook in een ander opzicht belangrijk omdat toen de Nederlandse Vereniging voor psychoanalyse werd opgericht. Jammer genoeg behandelt Bulhof vrij beknopt de geschiedenis van deze vereniging. Wel geeft ze aan dat het vroegere elan van haar leden in de loop der jaren verdwijnt en dat er een verburgerlijking van de psychoanalyse optreedt. Van een bijeenkomst van psychoanalytici, waarop een film werd vertoond, geeft Ter Braak een amusant verslag in Politicus zonder partij; het banale ‘freudisme’ tiert daar welig. Deze verwerking van Freud stelt hij tegenover die van schrijvers als Thomas Mann en Vestdijk, die geen epigoon zijn maar op intelligente en kritische wijze Freud lezen en verwerken. Volgens Ter Braak is de voornaamste invloed van Freud niet vast te leggen; de zelfstandige persoonlijkheden hebben geen behoefte met hun kennis van Freud te koop te lopen maar hebben haar verwerkt en opgenomen in hun wereldbeschouwing. Die constatering van Ter Braak lijkt me juist. Ik denk dat die opmerking tevens de grenzen aangeeft van Bulhofs studie, die immers alleen hen die expliciete uitspraken doen over Freud opneemt.

Ter Braak stond ambivalent ten opzichte van Freud. Bulhof suggereert iets te veel dat hij Freud afwees. Weliswaar wees hij Freuds heilig geloof in wetenschap af en diens overtuiging over wat gezond en ongezond was, maar hij erkende Freuds genialiteit. En dat laatste zegt toch wel iets! Bij de dood van Freud spreekt Ter Braak zijn grote bewondering uit over Freud.

Het deel van Bulhofs studie dat over de invloed van Freud op de schrijvers in de jaren dertig handelt, is niet het beste deel. De door psychiaters veel gelezen roman van Maurits Dekker Waarom ik niet krankzinnig ben... vergeet ze en Vestdijk, de psycholoog bij uitstek, komt er wat bekaaid af.

Het interessante van Bulhofs studie is dat deze zich op de grens beweegt van ideeëngeschiedenis, sociale geschiedenis en wetenschapsgeschiedenis. Ze laat overtuigend zien hoe de Freud-receptie op een bepaald moment sterk afhangt van de stand van wetenschap en persoonlijke, sociale en culturele factoren. Er is op het gebied van deze receptie nog heel wat te doen. Het zou bij voorbeeld nuttig zijn om de receptie van Freud in Nederland te vergelijken met andere landen. Wie ging voor de oorlog in analyse en wat waren de symptomen van de patiënt? Is uit niet-publieke bronnen, bij voorbeeld uit dagboeken, correspondenties of interviews geen belangwekkende informatie te halen? Freud en Nederland lijkt me een goede basis om op voort te bouwen.

■