Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 74]

De ziekte van Kraus
De autobiografie van een bibliofiele miljonair

Die Saga von den kostbaren Büchern door H.P. Kraus Uitgever: SV international Schweizer Verlaghaus, Zürich, 446 p., f60,-
Boudewijn Büch

Bibliofielen zijn zieke mensen. Om de een of andere duistere reden zijn het zonder uitzondering mannen. Een voorbeeld van zo'n zieke man is André Dinar. Deze publiceerde Fortune des livres. In dit boekje staat het hoofdstuk ‘Bibliophilie et Bibliophiles’. Schrijver tracht in dit boekje een typologie te geven van de onderscheidene soorten bibliofielen. En er zijn wat soorten! Volgens de auteur heb je ‘de chique huisjasjesbibliofiel’, ‘de maniak’, ‘de goed ingelichte bibliofiel’ (die een terreur betekent voor uitgevers, veilinghouders en andere bibliofielen), ‘de gulzigaard’, ‘de koninklijke bibliofiel’ enzovoorts. Waartoe ik zelf behoor, weet ik niet doch het boekje van Dinar bezit ik, ten eerste omdat ik het zou én moest hebben en ten tweede omdat op het omslag als uitgever (‘Mercure de France, 1943’ staat en op de titelpagina een andere uitgever (Editions Natal) met het jaartal 1939. Dat soort zaken brengt mij in hoge staat van opwinding en ongetwijfeld ook mijn oudere medelijder H.P. Kraus.

H.P. Kraus lijkt mij een treffend voorbeeld van alles. Hij is alle soorten bibliofielen door elkaar. Hij is puissant rijk, hij heeft alles, hij kan alles krijgen en is verschrikkelijk ziek. Kortom: een bibliofiel naar mijn hart. Toch zou Kraus dat niemendalletje Fortune des livres met een neerbuigende glans over het gelaat in een hoek werpen. Want Kraus koopt, verzamelt en verkoopt slechts topstukken.

Deze op 12 oktober 1907 geboren baby zou uitgroeien tot de grootste boekkoper/-verkoper aller tijden. Zijn gedenkschriften verschenen in de Engelse taal onder de titel A rare book saga te New York in 1978. Nu is er een Duitse editie: Die Saga von den kostbaren Büchern. Tot mijn schande moet ik bekennen (ik ben blijkbaar een operette-bibliofiel) dat ik eerst de Duitse editie las en daarna pas de Amerikaanse. De Duitse editie is enigszins uitgebreider, van meer foto's voorzien en vooral meer Kraus - dus Duitstalig. Het dramatische van de in 1939 naar Amerika gevluchte jood (hij bracht daarvoor ruim een jaar door in Dachau en Buchenwald) is dat hij weliswaar zegt dat hij Amerikaan is geworden, maar ondanks dat voortdurend in Europa verblijft, koopt en verhandelt. Kort geschreven: Gutenberg was een Europeaan en kón geen Noordamerikaanse Indiaan zijn.

H.P. Kraus

Van krantenverkoper tot miljonair - dat genoegen heeft Kraus tweemaal mogen smaken. In Wenen bezat hij een boekhandel annex antiquariaat; door het eerder genoemde tijdsgewricht moest hij dat opgeven en werd opgesloten in een concentratiekamp. Dat Kraus via Zweden naar Amerika kon uitwijken, vindt ongetwijfeld zijn verklaring in zijn bekendheid met de ‘Reichsjugendführer’, Baldur von Schirach. Op bladzijde 78 van zijn gedenkschriften schrijft Kraus die verbazingwekkende regels: ‘Von Schirachs vrouw Henriette was een van onze beste klanten en hield zich bezig met de opbouw van een belangrijke verzameling Duitse literatuur van de vijftiende en zestiende eeuw. Zij was de dochter van Hitlers officiële fotograaf Hoffmann (bij wie Eva Braun in dienst was, BB) en kon over genoeg geld beschikken om zelfs zeer kostbare incunabelen te kunnen kopen. (...) Schirach zelf was ook bibliofiel; hij verzamelde boeken over bijen.’

Het is het verhaal van Hitler die zo verschrikkelijk veel van honden en kinderen hield. Doch de zojuist geschreven zin zou Kraus niet schrijven. Kraus is al weer aangeland in Amerika. De berooide boekenfanaat kent slechts heroïek. Op 12 oktober - op Columbus-Dag (de ontdekkingsreiziger ontdekte op die dag in 1492 Amerika; bij toeval werd Kraus precies 415 jaar later geboren) - betrad de vluchteling het Amerikaanse vasteland. Toevallig (?) had Kraus uit zijn bezit in Oostenrijk ‘een exemplaar van de zeldzame brief van Columbus uit 1494 in de uitgave van Vernardus’ (blz. 95) kunnen meenemen. Hij kwam - bij toeval - enkele journalisten tegen die hij dit gedenkwaardige feit vertelde en besloot op dezelfde avond van zijn aankomst in het veilige Amerika een antiquariaat te openen in New York.

Toeval, geluk

Het zojuist geschetste is kenmerkend voor Kraus: toeval, geluk en bijkans extreme vormen van een talent het noodlot te ontkomen. De lezer is geneigd Kraus' memoires als ongeloofwaardig van zich af te werpen, alsof het een remake van Karl von Münchhausen zou zijn. Niets is echter minder waar: Kraus leeft nog steeds, zijn catalogi en bibliografieën zijn baanbrekend en tevens onbetaalbaar (de aanbiedingscatalogi van Kraus hebben een waarde op zich). Kraus staat in een mooie traditie: die van de antiquaar/bibliograaf. Hij laat met zekere regelmaat bibliografieën verschijnen die hij samen met zijn wetenschappelijke staf samenstelt. Ook hier echter komt de puissante rijkdom van Kraus om de hoek kijken. Schreef Vicomte de Spoelberch de Lovenjoul zijn Baudelaire-bibliografie in zijn eentje (in Les Lundis d'un chercheur, Parijs 1894), Kraus blijkt, na lezing van zijn Saga, een hele staf gepromoveerde heren in dienst te hebben.

Kraus' carrière in Amerika verliep voorspoedig. Hij trof een meisje met een rijke vader die wel wat geld wilde fourneren. In hoofdstuk 15 verhaalt de antiquaar van enkele ‘Misserfolgen’. In 1949 besloot hij de Dode Zee-rollen niet te kopen ‘omdat ik met zulk materiaal onbekend was en geen idee had wat ze zouden kunnen opbrengen’. Een Latijnse bijbeltekst uit de vijfde eeuw - een ongelooflijke handels-

[p. 75]

unicum - ging zijn neus voorbij omdat de paus lucht kreeg van de verkoop en de tekst als ‘kerkelijk eigendom’ naar Rome liet transporteren. Kraus vindt een manuscript met de handtekening van Willem de Veroveraar. Hij kan het kopen voor de belachelijke prijs van achthonderd pond. Alles is in orde; totdat het British Museum ontdekt dat ze nog geen handtekening van Willem de Veroveraar hebben... een uitvoervergunning wordt derhalve niet afgegeven. Kraus schrijft dat hij in somberheid vervalt maar het onvoorstelbare gebeurt: vier jaar later verkrijgt hij tóch een signatuur van Willem de Veroveraar. Hij verkoopt haar door aan ‘de koning van de bibliofielen van de twintigste eeuw: Dr. Martin Bodmer 1899-1970’.

Hoofdstuk 37 gaat over deze ‘verzamelaar par excellence’. Het is bijzonder aardig en stelt de rijkdom van Kraus een beetje in een ander daglicht. Bodmer was nóg rijker dan Kraus: ‘Bodmer wees nooit een aanbod tot koop af. Ook wanneer het ongewoon was of eigenlijk niet thuishoorde in zijn verzameling.’ Bodmer schrok nooit terug, ook niet wanneer iets twee miljoen gulden kostte. Bodmer liet 150.000 stukken na die hij aan de stad Genève schonk. De waarde van de Martin-Bodmer-Stiftung is letterlijk onschatbaar. Het verhaal over Bodmer is niet het enige over grote verzamelaars. Kraus kent namelijk alle verzamelaars; hij wacht weken in bananenrepublieken in Zuid-Amerika om een verzamelaar te kunnen spreken die wel iets wil verkopen. Hij legt de hand op (een gedeelte, uiteraard) van de Rothschild-collectie en goochelt in zijn memoires voortdurend met bezitters van Gutenberg-bijbels en eigenaren van Shakespeare-folianten. Men krijgt de idee dat Kraus alles kan krijgen en zo is het ook: tegen een habbekrats koopt hij (samen met ‘de Hollandse handelaar Nijhoff’ alle doubletten van de bibliotheek van de Haarlemse Teylerstichting op. Men heeft over deze onverstandige verkoop indertijd weinig vernomen in Nederlandse kranten. Kraus heeft zich er inmiddels zeer door verrijkt. Zowel door directe verkoop als door reprints. Want dat is nog een andere kant van Kraus: zijn reprint-bedrijf. Kraus is de eerste die erachter-kwam dat het herdrukken van zeldzame boeken en tijdschriften wel eens heel veel geld zou kunnen opbrengen.

Een zwak van de antiquaar is echter zijn sentimentele weekhartigheid. Hij schenkt af en toe wat aan Amerikaanse bibliotheken en beschrijft zo'n schenking als een daad van vaderlandslievendheid, terwijl de bedoelingen van Kraus duidelijk zijn: het verwerven van een eredoctoraat. Zijn aankoop op 5 juli 1976 van ‘het duurste manuscript aller tijden’ (ruim twee miljoen gulden, het haalde alle kranten) wordt beschreven op een fondant-toon. De koper veinst dat de aandrang van zijn zoontje de doorslag tot de koop werd! Het een na laatste hoofdstuk met de gruwelijke titel ‘Vielen Dank, Onkel Sam’, het schaamteloos afdrukken van krantestukjes als ‘Vespucci MS Given to U.S. Library (by H.P. Kraus)’ en dergelijke, maakt de schrijver tot een ergerlijke ijdeltuit. De flaptekst: ‘In alle memoires ligt ijdelheid en wat dat betreft zijn deze geen uitzondering’, maakt zo iets dubbel-irritant. Dat laatste neemt niet weg dat deze Oostenrijkse intellectueel annex Amerikaanse geldmagnaat het spannendste boek schreef over een uitermate saai onderwerp dat ik in jaren heb gelezen. Saga is een schitterend voorbeeld van hoe een bibliofilicon moet zijn.

■