Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 67]

Ambtenaar en alleskunner
Een biografie over Constantijn Huygens in dienst van Oranje

Constantijn Huygens (1596-1687) Een christelijk-humanistisch bourgeois-gentilhomme in dienst van het Oranjehuis door H.A. Hofman Uitgever: Hes Uitgevers, 363 p., f 65,-
Aad Nuis

Zijn vader kon boeiende verhalen vertellen over zijn avonturen in dienst van Willem de Zwijger, zoals die keer dat hij op het juiste moment een gijzelaar moest ontvoeren uit de Spaanse ambassade in Londen. Zijn zoon werd wereldberoemd als natuurkundige. Hij hoefde niet naar school, maar werd thuis in een sfeer van grote hartelijkheid opgeleid tot een alleskunner volgens het model van de Renaissance. Hij bespeelde vele instrumenten en componeerde honderden muziekstukken, waarvan er een klein aantal nog steeds op de plaat te beluisteren is. Behalve in allerlei boekengeleerdheid kreeg hij les in tekenen en schoonschrijven, schaatsen en hardlopen en zelfs, tot ongenoegen van de dominee, in dansen en toneelspelen, want zijn vader wist dat je als diplomaat de zwier van een hoveling nodig had. Hij hield van paarden en niet van de jacht. Al jong schreef hij gedichten in het Latijn en het Frans, als het moest ook in het Engels, Italiaans, Spaans of Grieks, maar toch vooral in het Nederlands, zijn moedertaal waarin hij met een handvol van zijn beste gedichten de eeuwen zou trotseren.

In Londen, aan het hof van James I, ontmoette hij Bacon en Donne, en vertaalde gedichten van de laatste. Bijna een halve eeuw later vertoefde hij aan het hof van de Zonnekoning toen Molière er triomfen vierde en Racine debuteerde; hij debatteerde er met Corneille over de verskunst, en kreeg ondertussen met stug onderhandelen de Franse bezetting weg uit het Prinsdom Orange. Hij bewonderde en beschermde Descartes. Hij was de ziel van de Muiderkring. Hij hielp Rembrandt aan opdrachten en kreeg als dank de Blindmaking van Simson cadeau, dat hij overigens een beetje te gruwelijk vond om in zijn huis op te hangen. Dat huis en nog een tweede, buiten Den Haag, had hij zelf gebouwd; de Hollandse bouwkunst kreeg er een vernieuwende impuls door. Hij trok mee met de veldtochten van Frederik Hendrik, waarbij hij zich vooral verdienstelijk maakte als gewiekst ontcijferaar van Spaans geheimschrift. Als dienaar van het Oranjehuis - secretaris, raadsheer, rekenmeester en persoonlijk afgezant van drie stadhouders en een douarière - speelde hij levenslang zijn bescheiden rol achter de schermen van de Europese machtsverhoudingen. En levenslang was in zijn geval heel lang: hij werd over de negentig, en bleef tot aan zijn dood aan de slag.

Constantijn Huygens in 1627, geschilderd door Thomas de Keyzer

Voeg daarbij dat door hem zelf en anderen een overstelpende hoeveelheid schriftelijke sporen van zijn bestaan is achtergelaten, en het is duidelijk dat Constantijn Huygens godenvoer voor biografen is. Wie een beeld wil schilderen van de zeventiende eeuw in de Republiek en daarbuiten en daarin de samenhang wil tonen van politieke, sociale en culturele aspecten, kan nauwelijks een beter uitgangspunt vinden dan het leven van deze veelzijdige, bereisde en bovendien nog sympathieke mijnheer. Hadden wij iets van de Angelsaksische traditie in dit opzicht, we zouden in driehonderd jaar toch zeker enkele tientallen uitvoerige levensbeschrijvingen van hem hebben geproduceerd, waaronder minstens twee definitieve.

Onderbelicht

Maar ja, het is bekend, zo'n traditie hebben we niet. Er bestaat geen alomvattende biografie van Constantijn Huygens, laat staan een definitieve. En tenzij een jong Amerikaans geleerde op dit moment aan het worstelen is met het Nederlands van zijn vroege verzen, dat zelfs zijn eigen broer indertijd soms al even onbegrijpelijk vond als was het Indisch, Turks of Fries, dan zal het er voorlopig niet van komen ook.

Waarmee ik niet beweren wil dat er in Nederland niets over Huygens is geschreven. Integendeel: vanaf de studies en tekstuitgaven van Jorissen en Worp in de vorige en het begin van deze eeuw tot aan De grootmeester van woord- en snarenspel van J. Smit uit 1980 is er veel verdienstelijks verricht op dit gebied. Maar het is allemaal Nederlands degelijk en bescheiden, in geen geval verder springend dan de polsstok van de betreffende geleerde lang is; de uitdaging die juist van Huygens' veelzijdigheid uitgaat, wordt voor zover ik weet in al die zorgvuldige deelstudies niet werkelijk aangenomen. Typerend is de opmerking in het boek van Smit dat de echte Huygensbiografie alleen geschreven zal kunnen worden door iemand van zeventig die sinds zijn dertigste zijn leven aan Huygens heeft gewijd.

Wie het kloeke boek van H.A. Hofman in handen neemt en op de kaft boven het portret van de dichter de trotse titel Constantijn Huygens (1596-1687) ziet staan, voelt misschien even de wilde hoop vlammen dat die zeventigjarige inmiddels is opgestaan. De titelpagina met de ondertitel Een christelijk-humanistisch bourgeois-gentilhomme in dienst van het Oranjehuis tempert die hoop al aanzienlijk; het voorwoord (‘Bovenal dank ik God, Die mij al die jaren van zware arbeid, waarin school, studie en nevenwerkzaamheden gecombineerd moesten worden, de gezondheid en krachten daartoe schonk’) doet haar nog even opleven, maar de inleiding slaat haar de bodem in. Hofman is pas vijfendertig, en verklaart uiteindelijk het geduld te missen om de door Smit uitgestippelde loopbaan tot het eind te volgen. Ook hij heeft zich in zijn boek beperkt, en wel tot Huygens als ambtenaar.

Dat is, als er toch beperkt moet worden, zo gek nog niet. Juist Huygens' bemoeiingen als dienaar van de Oranjes met de politiek van zijn tijd zijn nogal onderbelicht gebleven door de nijvere neerlandici die zich tot dusver in hoofdzaak met

[p. 70]

zijn leven en werk hebben bemoeid. Helaas vertoont het boek van Hofman naast weloverwogen beperkingen ook onbedoelde tekortkomingen. Ik weet niet wat de vakgeleerden ervan zeggen voor wie dit proefschrift oorspronkelijk was bedoeld, maar ik kan er wel iets over opmerken namens de geïnteresseerde leek tot wie de handelsuitgave ervan zich richt.

In de eerste plaats is Hofman geen begenadigd stilist. Zinnetjes als ‘Ook hier bewees de microscoop goede diensten en beschreef hij zelf enige lichaamsorganen’ (bl. 208) of ‘Het Nederlands heeft zij nooit weten te beheersen’ (bl. 253) misstaan een beetje in een boek over een van de grootste taalvirtuozen in het Nederlands. Wel werpen ze enig licht op de vraag waarom in het voorwoord ook de oud-directeur van de middelbare school van de auteur wordt bedankt omdat hij ‘het gehele manuscript heeft nagezien op zijn taalkundige merites’. Dat de revisie van die grijze leermeester niet tot in alle details is geslaagd, kan te maken hebben met diens eveneens vermelde hoge leeftijd.

Sterk aangezet

Erger is - en ook hier heeft de omgang met Huygens blijkbaar onvoldoende effect gehad - dat de auteur de grootste moeite heeft met het ordelijk rangschikken van zijn materiaal. Elk van de vier hoofdstukken eindigt met een samenvatting, maar alleen de eerste draagt die naam met recht. De latere zijn rommellaatjes vol ondoorzichtige gevolgtrekkingen en geheel nieuwe feitjes en anekdoten. Het gehannes met de honderden voetnoten waarmee zoveel dissertatieschrijvers in de knoei komen, neemt hier imposante vormen aan. De ijverig heenen weerbladerende lezer vindt zoals gewoonlijk in vier van de vijf gevallen simpele bronvermeldingen aan het eind van het hoofdstuk, maar in het vijfde geval vaak een opmerking van wezenlijk belang voor de draad van het betoog, zodat overslaan streng wordt gestraft. In de hoofdtekst staan daarentegen soms heel grillige terzijdes die makkelijk in een noot zouden kunnen, of helemaal weg. Systeem heb ik er niet in gevonden. Met volstrekte moedeloosheid wordt de volhardende lezer bedreigd als hij, zoals in de tweehonderdvierenzestigste noot bij het derde hoofdstuk, stoot op een loze aanmoediging als ‘zie volgende paragraaf’.

Door zijn chaotische verteltrant ziet Hofman nauwelijks kans de diplomatieke onderhandelingen en de intriges waarbij Huygens van tijd tot tijd betrokken raakt zo weer te geven dat er een touw aan vast te knopen is. Evenmin lukt het de auteur in een paar grote, heldere lijnen het politieke decor te schetsen waartegen Huygens zijn rol speelt. Daardoor verliest hij bij zijn lezers het vertrouwen waarop hij door zijn vakkennis misschien recht zou hebben. Iemand die goed schrijft, geloof je eerder op zijn woord. Dat is onrechtvaardig, maar wel waar. Nu heb ik niet de indruk dat Hofman een groot beroep doet op het vertrouwen van zijn lezers. Zijn beeld van Huygens haalt bepaalde bijzonderheden uit de schaduw, maar is niet revolutionair in de hoofdlijnen. Dat de dichter door zijn Zuidnederlandse afkomst in zijn ambtelijke loopbaan min of meer op de Oranjes was aangewezen, was bekend, evenals de betrekkelijke spanning in zijn leven tussen burgerlijke origine en aristocratische allure, al lijkt die spanning me hier nogal sterk aangezet. Ook de suggestie van de auteur dat Huygens door de Oranjes op zijn kop werd gezeten en in latere jaren voornamelijk stank voor dank kreeg, lijkt me enigszins in tegenspraak met de feiten die in het boek zelf worden aangedragen. Tenslotte blijkt daaruit dat Huygens van een niet onbemiddeld en na zijn huwelijk zelfs tamelijk rijk man, gedurende zijn jaren van trouwe dienst uitgroeit tot een van de meest puissante rijkaards van de rijke Republiek, in de weerwil van de tegenslag van het stadhouderloze tijdperk. Een geheel onschuldig lam zal hij derhalve niet geweest zijn, maar dit terzijde. Dat Willem III hem tot zijn negentigste in zijn dienst hield, kan op zich zelf al als een bijzonder eerbewijs worden gezien.

Lieve broer

Hofmans uiteenzetting over de filosofische en religieuze opvattingen van Huygens lijkt me nauwkeurig en zorgvuldig, hoewel ik me afvraag of de held in dit opzicht niet een tikje te zwaartillend wordt voorgesteld. Tenslotte voer hij in godsdienstige zaken een nuchtere middenkoers zonder gezeur; zijn waardering voor zulke uiteenlopende denkers als Bacon, Descartes en zijn eigen zoon Christiaan lijkt eerder voort te komen uit de belangstelling van de intelligente dilettant met een neus voor uitzonderlijk talent dan uit eigen filosofische diepgang. Anderzijds ben ik niet helemaal overtuigd geraakt dat Huygens als politicus zo weinig eigen inbreng heeft gehad als Hofman wil doen geloven.

Ondanks mijn geïrriteerdheid heb ik Hofmans boek geboeid gelezen. Voor een deel komt dat doordat zijn tekortkomingen als schrijver meer de oppervlakte dan de kern betreffen, voor een nog groter deel ligt het aan iets anders: de fascinerende persoonlijkheid van Constantijn Huygens blijft door alle kieren schijnen van deze onbeholpen hommage. Losse, door het boek verspreide gegevens houden de aandacht vast en zetten aan het denken over die merkwaardige man, meer misschien dan wanneer ze door een bedrevener auteur in het gareel waren gebracht van een dwingender betoog.

Een voorbeeld. Hoe kwam Huygens de spitsvondige in zijn beste gedichten aan die wonderlijke warmte in zijn toon? Hoe kwam de zwierige hoveling en man van de wereld aan de woorden van ‘Mouring die de vrije schepen’, van ‘Of droom ik, en is 't nacht, of is mijn Sterr' verdwenen’, van ‘Noch eens September’ of van ‘Wij woelen sonder end’? Dat het te maken heeft met wat hij van huis uit had meegekregen, blijkt uit fragmenten van brieven van zijn moeder. Of uit de brief van zijn vader, die hij kreeg toen hij als jongmaatje bij het gezantschap te Londen, aan melancholie ten prooi, ook nog eens getroffen was door het verlies van tweehonderd aan hem door derden in bewaring gegeven goudstukken, en daarover in wanhoop naar huis had geschreven. De oude heer reageerde onmiddellijk:

‘Lieve Broer, Ik kan haast niet zeggen hoe verbaasd ik heb gestaan van je brieven vooral die aan je broer, niet om het feit op zichzelf, maar omdat je het je zo aantrekt, iets waar een ander niet zoveel drukte om zou maken, en ik trouwens ook niet (...) Waarom zit je er zo over in de put? (...) Het feit is niet waard dat je nobele geest er een halve zucht om laten zou. Ik wil het verlies best uit mijn eigen middelen vergoeden. Ik vraag je dus, nee ik draag je op, nee ik bezweer je er niet over in te zitten, jezelf niet langer te kwellen (...) Ik verwacht bericht van je waarin je me voor zeker laat weten dat je opgehouden bent zo zonder reden bedroefd te zijn. Adieu, adieu, lieve Broer, adieu. Den Haag, in haast, 30 december 1622.’

De brief is in het Frans, alleen dat ‘lieff Bruer’ is in het Nederlands. Nooit geweten dat de gewoonte een jongere zoon in intieme familiekring Broertje te noemen, al zou oud is.

■