Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 28]

Midden in de roos - en verwelking
De bloei en het verval in de verhalen van Jan Siebelink

Koning Cophetua en het bedelmeisje. Verhalen door Jan Siebelink Uitgever: Meulenhoff, 167 p., f24,50, gebonden: f34,50
Frans de Rover

‘Ik voelde dat het een verhaal zou worden spannend van het begin tot het eind, vol vluchtige, kleine, hevige gevoelens; het geheel zou navrant zijn en baden in een stemming van teder maar onontkoombaar verval, als het zachte paars van de zomerhibiscus. En misschien zou ik het verhaal wel in één keer schrijven, in einem Gusz, op een koele morgen, of in een warme nacht, want dat is “bon ton” geworden in dit kleine verhalenland.’

Aldus spreekt (in het verhaal ‘Niets te vieren’) de leraar/schrijver die zijn conrector, tot wiens jongere vrouw hij in een broeierige relatie staat, naar een kliniek voor alcoholici rijdt. Wanneer een auteur zijn verhaalpersonage een dergelijke poëticale uitspraak in de mond legt, heeft dat een effect van ironie, van dubbelzinnigheid tot gevolg. Het lijkt alsof de auteur zijn lezers en critici een stap voor wil blijven door alvast een oordeel te (laten) formuleren over wat hij... geschreven heeft? Of: geschreven zóu willen hebben? Of, nog dubbelzinniger - bedrijft de auteur wellicht achter de rug van zijn gecreëerde spreker om ironie met de lezer: zou híj een dergelijk verhaal juist niet geschreven willen hebben? Intrigerende vragen; Jan Siebelink stelt ze in zijn nieuwe verhalenbundel én suggereert een aantal antwoorden. Zo beschouw ik de tweede zin van de leraar/schrijver als ironie: Siebelinks verhalen lijken in niets op het produkt van een verteller die ‘in einem Gusz’ zijn belevenissen op het papier slingert; ze maken een uiterst nauwkeurig-geconstrueerde indruk. De ‘onmogelijke’ perspectiefwisselingen, waardoor binnen één verhaal passages in de ik-vorm worden afgewisseld met passages die niet door dezelfde ‘ik’ kunnen worden waargenomen, de achronologische presentatie van de gebeurtenissen met veranderingen van grammaticale tijd - het geeft de verhalen een vooral kunstmatig karakter. En dát is zeker ‘bon ton’ geworden in dit kleine verhalenland, al komt het mij te opzichtig (want te hinderlijk toevallig) voor dat de vrouw van de conrector op het moment dat de leraar/schrijver haar bezoekt, juist bezig is met een legpuzzel van Bezige Bij-auteurs en het hoofd van Mulisch in haar hand heeft: ‘ze kon het nergens kwijt en gooide het weer tussen de honderden andere stukken’. Achter zo'n knipoog vermoed ik immer een stofje op de lens.

Spannend

Jan Siebelink, foto Eddy de Jongh

Maar de eerste geciteerde zin is midden in de roos, al begint die bloem in deze bundel toch wat van haar bedwelmende pracht te verliezen. Er is inderdaad te weinig te vieren, kortom. Ik bestrijd niet dat de meeste verhalen tot het eind toe ‘spannend’ zijn. Het beste voorbeeld daarvan is ‘Eiland van Calypso’: een man keert terug naar de plaats in Frankrijk waar dertig jaar geleden zijn twee kinderen voor zijn ogen (en die van zijn vrouw) in de Dordogne zijn verdronken. Een man op zoek naar een gebeurtenis in zijn verleden waarvan de reconstructie de leegte in zijn leven alleen maar zal accentueren. Die reconstructie krijgt nog een extra spannende werking omdat er door de dosering van de informatie een netwerk van (onbeantwoorde) schuldvragen wordt geweven: over de rol van de (mogelijk homoseksuele) broer van de man die de dag voor het fatale ongeval bij hen logeerde en een bijzondere aantrekkingskracht op de vrouw van de man uitoefende, over de autotocht van de broer met de vrouw en de reacties van de man daarop, over de aanrijding waarbij de man met de schrik vrijkwam maar zijn vrouw het leven liet. Verschillende verhaaldraden lopen door elkaar heen: de terugkeer naar de Dordogne, waarmee het verhaal inzet, blijkt pas veel later niet de meest ‘actuele’. Kort voor het einde wordt de man onverwachts vanuit een ander perspectief getoond: ‘Je kunt niets aan Arthur zien. De tijd dat hij niets tegen een ander zei maar onophoudelijk tegen zichzelf praatte is ook voorbij. Hij draagt een alpino en staat veel bij gebouwen die worden platgewalst of omvergehaald. Hij houdt er ook van naar wegarbeiders te kijken die met een pneumatische boor bezig zijn

[p. 29]

het asfalt open te breken. Soms heeft hij korte ogenblikken van lichamelijk welzijn (...) Hij zegt zomaar tegen zichzelf: “Een merkwaardig kenmerk van zintuigelijke droombeelden is hun snelle veranderlijkheid. Als ik in mijn droom een regel uit een boek lees, wijzigt het beeld zich zo snel dat ik die regel niet voor de tweede keer kan lezen.” Op een dag wil hij de opgebroken weg verlaten en valt om. Arthur is bezig uit elkaar te vallen.’ Ook deze passage heeft een (nu impliciet) poëticale betekenis: voortdurend, soms binnen een alinea, wijzigt het beeld, droom en werkelijkheid worden, zeker in de slotalinea, volledig vermengd. De fragmenten waaruit het verhaal is opgebouwd zijn als de stukjes van een uiteengevallen legpuzzel, maar wie het stukje met de beeltenis van Arthur in zijn hand neemt, kan het ook ergens kwijt, al lukt dat misschien pas bij tweede lezing. Zo is Siebelink op zijn best en haalt hij in compactheid, suggestiviteit en stilistisch vermogen het niveau van zijn novelle Oponthoud (1979).

Bejaardenpension

De overige verhalen in de bundel zijn eveneens min of meer spannend te noemen, maar helaas minder door een geraffineerde structuur die ook nog thematische diepgang verleent, dan door het soms bizarre karakter van personages en gebeurtenissen. Het geldt met name voor het verhaal ‘How high the moon’ waarin de wanhopige strijd van een onaangenaam gefrusteerde dochter tegen haar bejaarde ouders en ten slotte tegen haar in een particulier bejaardenpension geïnstalleerde vader beschreven wordt. In het grensgebied tussen realiteit en seniliteit is veel mogelijk en Siebelink lijkt geen effect te schuwen: de vader presenteert zich tegenover zijn dochter in de meest smoezelige en ranzige oude mannetjes-kledij, maar ze heeft haar hielen nog niet gelicht of hij kleedt zich als een heer in een ‘Palm Beach-kostuum’ en charmeert en fêteert de ganse villa Louise. Uiteindelijk ontpopt hij zich als travestiet ‘in een jurk van groene zij’ en weet hij de drankzuchtige dames Eisberg, beiden zonder benen, nog danig aan het schrikken te maken door hen zijn ‘ding’ te tonen. Wanneer de dochter vaders ‘impulsen van opflikkerende sexualiteit’ (diagnose van een arts) ontdekt, geeft ze hem tierend klop. Niet lang daarna ziet de godvruchtige pensionhouder door dubieus financieel handelen geen andere uitweg meer dan zijn villa met inhoud aan het reinigend vuur prijs te geven. Met de oude man in zijn armen gedrukt, laat hij zich door de vuurzee opslokken. ‘Het huis brandde tot de middag. Toen de dochter kwam tuurde het haar door de onnatuurlijk gespreide vingers van verwrongen gebinte aan.’ Navrant, dat wel, maar het baden wordt zo bijna verdrinken ‘in een stemming van teder maar onontkoombaar verval’, dat vooral. O, al dat verval - in menselijke verhoudingen, in het eigen fysiek, die twee dan nog bij voorkeur gecombineerd en corresponderend met ‘het zachte paars van de zomerhibiscus’ of een van de vele andere zwaar geurende en weemoedig fleurende natuurelementen, en dat dan verhaal na verhaal: ik word er een beetje moe van, niet aangenaam-loom als soms in een warme nacht, eerder geprikkeld verveeld zoals meestal in een koele morgen. Ik denk dat zich hier wreekt dat Siebelink te véél in een verhaal wil stoppen. Waar juist in zijn laatste grote romans een existentialistische thematiek tot ontwikkeling kwam die legitimatie gaf aan het denken en handelen van de personages, ontbreekt nagenoeg iedere psychologische of filosofische motivatie in deze korte verhalen. Het blijft bij een opeenstapeling van wat ‘decadente’ uiterlijke verschijnselen genoemd kunnen worden. Om de intrigerende reacties van bij voorbeeld vader en dochter in het hierboven genoemde verhaal ‘How high the moon’ aannemelijk te maken, is méér ruimte nodig, méér verantwoording dan de uitspraak van een toevallig passerend arts: ‘Ja, de mens is een raar beestje’.

Vingeroefeningen

Mijn bezwaar laat zich demonstreren aan het laatste verhaal van de bundel, ‘Eindexamen’. Een scholier, Robert, staat onder zodanige invloed van zijn klasgenoot Arthur dat hij in diens opdracht op hachelijke wijze fraudeert tijdens het eindexamen Nederlands om Arthurs examenresultaat te ‘redden’. Robert wordt betrapt en uitgesloten, de leraar Nederlands begrijpt het fijne van de zaak, Arthur pleegt zelfmoord, Robert wordt op zijn beurt ‘gered’ en is psychisch beschadigd. In deze versie een spannend verhaal, maar niet veel meer dan dat. Er is echter een andere versie: werkelijk reliëf kreeg dit scholierenleed in Siebelinks roman En joeg de vossen door het staande koren (1982) - Robert heette toen Winfred en de macht die Arthur over hem had en waardoor hij tot zijn daad kwam, was verweven met een complexe religieus-homoseksuele

[p. 30]

problematiek. Juist het lezen van de korte verhaal-versie van dit voorval bracht me op het idee dat ook de andere verhalen (‘Eiland van Calypso’ uitgezonderd) behalve schrijven om de pols lenig te houden, wel eens vingeroefeningen konden zijn voor groter werk. Ik hoop het, want in ‘dit kleine verhalenland’ zijn de verhalen van deze bundel wel wat opvallend aan de kleine kant van omvang en thematische uitdieping. Ik kan het daarom niet nalaten nog eenmaal de leraar/schrijver te citeren met wie ik deze kritiek begon. Afwegend of hij zijn belevenissen met de conrector te boek zal stellen, bedenkt hij zich: ‘zou men in mijn directe omgeving waar de feiten bekend waren niet zeggen dat zoiets op z'n minst getuigde van een verdacht schrijverschap? Ha, komt hij zó aan z'n onderwerpen! Als pasmunt geeft hij z'n minieme avonturen door! Zijn kracht ligt zeker in de exploitatie van andermans gevoelens!’

Weer zo'n dubbelzinnige poëticale uitspraak? Best mogelijk, maar ik reageer er heel serieus op: Siebelinks onverdacht schrijverschap bewijst dat hij in staat is van desnoods andermans ervaringen méér te maken dan een verhaal ‘vol vluchtige, kleine, hevige gevoelens’.

■