Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 26]

Steen geworden spiegel van een psyche
Wittgensteins kleuren en architectuur

Opmerkingen over de kleuren door Ludwig Wittgenstein Vertaling en nawoord: Paul Wijdeveld Uitgever: Tabula, 164 p., f39,50
Oikos - Van Loos tot Wittgenstein door Francesco Amendolagine en Massimo Cacciari Vertaling: I. van den Burg, M. van Mechelen, H. Hoeks en J. Roding Uitgever: SUN, 191 p., f24,50
Frans Boenders

Jasper Johns is waarschijnlijk de beroemdste, maar beslist niet de enige Amerikaanse artiest die in zijn schilderkunstig werk uitdrukkelijk verwijst naar het denken van Ludwig Wittgenstein. Het is hoogst twijfelachtig of de gestrenge Oostenrijkse wijsgeer, indien hij zo oud als Bertrand Russell was geworden, met deze bijval uit de nieuwe wereld ingenomen zou zijn geweest.

Niet zozeer uit de Vermischte Bemerkungen, die vrijwel geen enkele van Wittgensteins meningen op schilderkunstig gebied bevatten, als wel uit talrijke biografische aanwijzingen en getuigenissen kan men opmaken dat de schrijver van de Tractatus artistiek, literair en politiek gesproken een conservatieve, soms een ronduit bedenkelijke smaak bezat. Had Wittgenstein eigenlijk überhaupt belangstelling voor schilderkunst? Enkel ten aanzien van muziek beschikte hij over een gefundeerd oordeel. Nu beroepen bedoelde hedendaagse Amerikaanse (en sommige Europese) kunstenaars zich ook niet op Wittgensteins uitspraken over esthetiek; het is de logica, in het bijzonder die van de Tractatus, waar zij verzot op beweren te zijn. Eerlijk gezegd, het lijkt met meer aanstellerij dan waarachtige Wahlverwandtschaft.

Het huis, Kundmanngasse 19, in Wenen dat Ludwig Wittgenstein in 1928 bouwde voor zijn zuster Margarethe Stonborough-Wittgenstein.

In wat Wittgenstein over de kleuren heeft geschreven, gaat het de filosoof helemaal niet om een schoonheidsleer. Hij laat zich nergens uit over de charmes of de lelijkheid van bepaalde kleuren of combinatie van kleuren in schilderijen of interieurs. Ook het gebruik van kleuren in concrete culturen of picturale stijlen interesseert hem niet. Hij maakt ter zake hoogstens een opmerking en passant, zoals in aforisme nummer 73: ‘Het is een merkwaardige stap van de schilderkunst een schittering door kleur voor te stellen.’ Doordat Wittgenstein van de schilderkunst en de daarin gangbare vormen van kleurgebruik nauwelijks op de hoogte is, begaat hij af en toe een pijnlijke flater, zoals in aforisme 90: ‘Ik betwijfel of Goethes opmerkingen over de karaktereigenschappen van de kleuren voor een schilder nuttig kunnen zijn. Nauwelijks voor een decorateur.’ Dat klinkt erg pretentieus en dom als men weet dat uiteenlopende kunstschilders als Turner, Eastlake, Kandinsky en Klee - toch echt geen ‘decorateurs’ - uitdrukkelijk aan Goethes Farbenlehre refereerden.

Zwartrood

Vrijwel in alle Opmerkingen over de kleuren leest men de typische hersenspinsels van de Wittgenstein der Filosofische onderzoekingen. Men moet Wittgensteins visie op de kleuren dan ook in verband brengen met zijn theorie van de taalspelen. De manier waarop men kleuren waarneemt, is afhankelijk van de omgeving waarin zij voorkomen en van het begrippelijk apparaat waarmee de waarnemer opereert. Het woordgebruik dat men met betrekking tot de kleuren hanteert, is bijzonder vaag. Dat komt vooral omdat het kleurenzien nu eenmaal niet behoort tot de eenvoudige, logisch duidelijke waarnemingen. Het begrip kleur zelf is onduidelijk - ‘Het zuivere kleurbegrip is er niet,’ decreteert aforisme nummer 73. De verheldering die Wittgenstein in deze oeverloze verbale vaagheid wil aanbrengen, geschiedt in de omgang met de taal zelf. Zoals de vertaler van deze Opmerkingen over de kleuren in zijn ten dele cryptisch, ten dele belangwekkend nawoord schrijft: ‘Inzicht geven in de betekenis van woorden door met de woorden om te gaan, vergroot onze impliciete kennis van de begrippen: Wittgensteins logica is “knowledge by acquaintance”.’

Maar Wittgensteins opmerkingen, en vooral zijn vragen, zijn niet zuiver logisch - evenmin als ze strikt empirisch zijn. Het zijn vragen die verhelderd worden, dat wil zeggen: betekenis krijgen, door voorbeelden die een bepaald aspect van de kleurenproblematiek belichten. Al deze belichte aspecten samen vormen daarom nog geen wetenschap van de kleur. ‘Wij willen niet tot een theorie van de kleuren komen (noch een fysiologische, noch een psychologische),’ leest men in het aforisme 22 dat, curieus genoeg, letterlijk wordt herhaald in aforisme 188 - een slordigheid van de tekstbezorgster, Elisabeth Anscombe?

Wittgenstein maakt ons met zijn talrijke vragen en voorbeelden duidelijk dat men de kleuren enkel kan zien in een bepaald systeem. De onmogelijkheid zich een roodachtig groen, een blauwachtig oranje, een geelachtig paars, of zwartrood voor te stellen, is het gevolg van de logische of grammaticale onmogelijkheid van dergelijke kleursoorten - en niet het omgekeerde! ‘Men spreekt van een “donkerrood schijnsel”, maar niet van een “zwartrood”,’ heet het in aforisme 227. En vijftig nummers verder: ‘“Donkerrood” en “zwartrood” zijn niet gelijksoortige begrippen.’ Wittgensteins aforismen mogen dan, zoals Wijdeveld opmerkt, een heldere zinsbouw vertonen en alledaagse woorden gebruiken, de moeilijkheidsgraad van deze directe uitspraken ligt elders. Daarom is met de, overigens bevredigende, Nederlandse vertaling van de Duitse tekst nog geen enkele moeilijkheid uit de weg geruimd. De vernuftige plaatsing van de komma's en de nauwgezette articulatie van Wittgensteins ‘taalspelen op papier’ ten spijt - men dient zich eerst terdege vertrouwd te maken met het samengebalde van Wittgensteins denktrant, vooraleer men van fascinatie kan overgaan naar begrip. De weerbarstigheid van de aforismen blijft voor de onvoorbereide of oppervlakkige lezer een reusachtig probleem, en van de 350 opmerkingen is er slechts één die die een waarachtige literaire waarde bezit. Bij wijze van troost schrijf ik deze mooie paragraaf hier integraal over.

‘Ik zag op een foto een knaap met glad achterovergekamd blond haar en een vuil, licht jasje en een man met donker haar voor een machine staan, die deels uit zwart geverfde gegoten onderdelen, deels uit bewerkte, gladde assen, tandwielen en dergelijke bestond, en daarnaast een traliewerk uit helder verzinkt draad. Het bewerkte ijzer had een ijzerkleur, het haar van de jongen was blond, de gegoten onderdelen zwart, het traliewerk zinkkleurig, hoewel alles slechts door lichtere en donkerder tinten van het fotografische papier was weergegeven.’

Het huis

Het lezen van Wittgensteins aforisme is een genot vergeleken bij de lectuur der twee ‘teoretiese teksten’, geproduceerd door het Italiaanse duo Francesco Amendolagine en Massimo Cacciari. Beide es-

[p. 27]

says verschenen acht jaar geleden in de oorspronkelijke versie; ze zijn erg verschillend van kwaliteit.

Het marxistisch-semiologisch amalgaam maakt het eerste essay ‘Loos-Wien’, geschreven door Cacciari, geheel ongenietbaar; in de Nederlandse vertaling en met zijn irritante ‘socialistiese’ spelling doet het stuk hopeloos gedateerd aan. Het nu volgende, willekeurig gekozen citaat zal ook de meest geharde architectuur-liefhebber afschrikken: ‘De artistieke Gestaltung verschijnt als element-werktuig van de realisering van de zuivere waarden van de markt, niet besmet met de krachten van spekulatie, die gelijkgesteld worden aan de krachten van het toeval, de negentiende-eeuwse Planlosigkeit, de ekonomiese theorie van de Manchester School. De artistieke Gestaltung laat de waarden van de Zivilisation-Rationalisierung verschijnen die in de “wetten” van de kapitalistiese ontwikkeling en de bestaande metropool liggen - waarden die versluierd en verstikt worden door de spekulatie-grondrente.’

Ik vraag mij af wie deze onzin zo wil vertalen. Ook het essay van Amendolagine over ‘Het huis van Wittgenstein’ is vergeven van woorden en uitdrukkingen als ‘vertoog’, ‘histories knooppunt’, ‘filosofiese produktie’, ‘herlezing’ en ‘leeswijze’ - maar het bevat een uiterst interessante visie op Wittgensteins periode tussen de beëindiging van de Tractatus (1918) en het begin van zijn Cambridge-tijd (1929). Zoals bekend, was Wittgenstein tijdens dat decennium onder meer werkzaam als tuinman in een klooster, onderwijzer in dorpsscholen, samensteller van een woordenboek voor schoolkinderen, en architect van een huis voor zijn zuster Margarete.

Meestal stelt men het voor alsof Margarete, bezorgd om haar broers geestelijke gezondheid - Wittgenstein was in die jaren in de greep van zware depressies -, een beroep deed op zijn uitgesproken technische begaafdheid en kunde. Wittgenstein wierp zich op deze opdracht met zijn habituele drang om denken, voelen en doen tot een synthese te voeren, en met de intense concentratie die hem kenmerkte. In de geest van Adolf Loos en de Nieuwe Zakelijkheid bouwde hij in twee jaar tijd een monumentaal, zij het buitengemeen sober huis. De strenge, rücksichtlose rechtlijnigheid, de celachtige, hoge deuren met hun op een ongemakkelijke hoogte geplaatste krukken, de ongelooflijke eenvoud en precisie, de op alle plaatsen heldere, overzichtelijke en eerlijke constructie, de haast overrompelende totaliteit van het ontwerp maken van het huis van Wittgenstein zowel een hoogtepunt in de architectuur van de jaren twintig als de steen geworden spiegel van zijn merkwaardige psyche.

Continuïteit

Amendolagine ziet Wittgensteins huis als een behoefte aan logische toetsing in de wereld, en niet zozeer als de conclusie uit het logisch onderzoek naar de wereld dat hij in de Tractatus had afgesloten. De auteur staat erop de activiteiten uit Wittgensteins tussenperiode werelds te noemen, niet alleen om zich af te zetten tegen de mystiek-religieuze visie op Wittgenstein, maar vooral om te beklemtonen dat het de wijsgeer te doen was om een zeer bewuste keus vóór de wereld, als een integraal onderdeel van zijn filosofische arbeid die zonder hiaat van de Tractatus reikt tot de Filosofische onderzoekingen.

De architectonische praktijk was dus een noodzakelijk stadium in Wittgensteins geestelijke ontwikkeling, een opdracht die Margarete hem niet met therapeutische oogmerken toespeelde maar die hij zelf uitgelokt zou hebben. Met de woorden van Amendolagine: ‘De ontwerpperiode van het huis maakt deel uit van de produktie van het denken van Wittgenstein in de strikte zin van het woord, ook al zijn diegenen die geïnteresseerd zijn in de ontwikkeling van zijn filosofies denken en bovenal diegenen die vanuit verschillende gezichtspunten het “huis” hebben geanalyseerd, nooit op die gedachte gekomen.’

Volgens de Italiaanse architectuurcriticus was Wittgenstein helemaal niet zo werelddvreemd en mystiek als de besloten kring van leerlingen en bewonderaars, die slaafs de opvattingen van G.H. von Wright herkauwen, ons wil doen geloven. Wittgenstein was in de jaren twintig bezig met thema's die de internationale intelligentsia op dat ogenblik bezighielden. De inspanningen, die links en rechts werden ondernomen om het onderwijs een nieuwe inhoud te geven, leverde Wittgenstein op zijn eigen manier in de nietige schooltjes van Trattenbach en Kirchberg. (Amendolagine zit er helaas naast wanneer hij over deze eigenzinnige onderwijsmethode schrijft dat ze ‘veel sukses’ had; de waarheid is dat de leerlingen en de ouders Wittgenstein wegpestten.)

Dat hij de weerbarstige kinderhoofden hogere wiskunde trachten bij te brengen, hing samen met Wittgensteins eerste liefde: de zuivere mathematica en haar grondslagen. ‘Aan al zijn aktiviteiten in de “wereldse” jaren ligt steeds zijn belangstelling voor de wiskunde ten grondslag, zoals zijn leerboekje voor de lagere scholen, aan de ontmoetingen met Ramsey en de Wiener Kreis en aan de lezing van Brouwer; de logiese afsluiting daarvan is dat Wittgenstein met zijn essay over de grondslagen van de wiskunde daadwerkelijk terugkeert naar het filosofies onderzoek.’

Het is goed dat de continuïteit in het denken van Wittgenstein langs deze weg nog eens wordt onderstreept. Het is ook heilzaam dat tegen de overdreven klemtoon op de mystieke aspecten van zijn persoonlijkheid in wordt gegaan en zinvolle argumenten worden aangevoerd voor de samenhang tussen de instrumentele rekentechnieken van de bouwingenieur en de indringende geestelijke visie van de architect, twee aspecten die leidden tot de reüssite van het huis aan de Kundmangasse. Dat Amendolagine erin slaagt dit indrukwekkende huis zonder lyrische galmen aan een ernstige en heldere analyse te onderwerpen, is zeker niet de geringste verdienste van zijn essay.

■