Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 22]

Liever de dood in
De fascinaties en obsessies van de 19de-eeuwse literatuur

De ontslapen geliefde Verhalen uit de Romantiek Inleiding en samenstelling: Peter van Zonneveld Uitgever: Bert Bakker, f25, -
Marita Mathijsen

Op een besneeuwd kerkhof wordt het lijk van een nog jonge vrouw uitgestrekt op een graf aangetroffen: zij blijkt de vroegere geliefde van de zelfmoordenaar te zijn die daar begraven ligt en die zij verlaten had vanwege zijn luchthartige opvatting van de liefde.

In Leiden biggelen twee tranen uit de ogen van het hoofd van een ter dood veroordeelde die door een bezeten student levend van de galg gehaald werd, om vervolgens van zijn romp ontdaan te worden en als levend, tevergeefs zielerust zoekend hoofd, het slachtoffer te worden van de cynische experimenten van een op hol geslagen jongeling.

In een veldhospitaal waar aan alles gebrek is, bedelt een Jong Russisch officier met een half afgeschoten bovenlijf bij een goedwillende gewonde graaf om wat verband teneinde zijn bloedende wonden te kunnen dichten. Nauwelijks heeft hij linnen gekregen, of hij rolt zich naar een groep dobbelaars en maakt, aangezien hij geen geld meer heeft, het verband tot zijn inzet van het spel. Als de inmiddels bewusteloos geraakte graaf bijkomt, ligt de officier dood in een gruwelijke grijns, in zijn verkrampte handen blinken de goudstukken.

Op dit soort verhalen heeft de romantiek het alleenrecht. Men treft het aan in een nieuwe bloemlezing, onder de titel De ontslapen geliefde door Peter van Zonneveld samengesteld. Nog geen twee maanden na het verschijnen van Gerrit Komrij's verzameling poëzie uit de negentiende eeuw Aan een droom vol weelde ontstegen, is er nu dan een bundel verhalen, evenals Komrij's bloemlezing bijeengegaard uit weinig bekende en zelden herdrukte bronnen. De tijd dat de Camera Obscura, Max Havelaar en Snikken en grimlachjes de enige teksten uit de negentiende eeuw waren die voor iedereen bereikbaar waren, lijkt nu wel voorbij: steeds meer literatuur uit die tijd wordt toegankelijk gemaakt.

Arnold Böcklin: Het eiland van de dood, 1880

Levensverwachting

Het kan niet alleen een reactie op de jarenlange veronachtzaming zijn, die de belangstelling zo heeft doen opbloeien. Wie poogt een verklaring daarvoor te vinden, is geneigd naar overeenkomsten tussen die tijd en de onze te zoeken. Maar die vergelijkingen lijken in eerste instantie op niets uit te lopen: wat staat er verder van ons af dan de wereld zoals die zich voordoet in de literatuur met die stereotiepe helden zonder enige psychologische diepgang, opofferend, lijdend aan hun moraal, bereid hun leven te geven om hun eer te redden. Wat kan ons nog boeien in het type van de ongeschonden maagd die in die tijd begerig werd gevonden alleen om die éne kwaliteit? Ook de krankzinnige fascinatie voor de dood (van de negentien verhalen uit de bundel lopen er vijftien af met allerlei gruwelgradaties van de dood: dood door krankzinnigheid, door cholera of tbc, zelfmoord, vriesdood, zelfopoffering, dood door de hand van de eigen geliefde) lijkt ver van ons af te staan en kan alleen maar begrepen worden als men het bestaan van een niet roekeloze, maar serene en kalme doodsverachting aanneemt als een collectieve gedachte uit die tijd. Of beter: als men de literatuur gelooft, moet er een collectieve levensverachting bestaan hebben.

Nog moeilijker wordt het een verklaring voor onze nieuwe interesse voor de negentiende eeuw te vinden, als men zich realiseert dat een groot deel van de toenmalige literatuur direct aansloot bij reactionaire stromingen van na de revolutie, en duidelijke Victoriaanse of biedermeierachtige trekken vertoont: de tendens is moralistisch, godsvrucht, vaderlandsliefde en echttrouw horen tot het hoogste goed der mensheid. In de bundel treft men ook dit aspect aan. Juist uit de reactionaire kringen kwam veel verzet tegen de zwartromantische literatuur met al haar gruwels, nachtmerries, dromen, spookverschijningen en haar lijkenmanie. Van Zonneveld meent dat er maatschappelijke verklaringen voor dit verzet te vinden zijn, zonder die overigens te noemen.

Toch moet het mogelijk zijn maatschappelijke oorzaken aan te wijzen voor de concentratie van de negentiende-eeuwse literatuur op de pijlers moraal en dood. Misschien moet eerst eens nagegaan worden waarin die tijd zich onderscheidde van andere tijden.

Middenstanders en dames

Opvallend is de toename van het aantal deelnemers aan de cultuur: het percentage analfabeten daalt schoksgewijs, er ontstaat een cultus van opvoedende genootschappen en ontspanningsverenigingen die tot doel hebben kennis en goede smaak te bevorderen. Het peil van het onderwijs stijgt op alle niveaus. Het aantal tijdschriften tot nut en vermaak voor de beschaafde middenstand en voor dames, allebei groeperingen die tot dan toe praktisch uitgesloten waren van de cultuur, groeit razendsnel. De literaire almanak komt met groot succes op, en laat jaarlijks een doorsnee zien van waar de dichters toe in staat waren. Er wordt meer dan ooit gelezen en er ontstaat een geheel nieuw circuit van lezers. Eenzelfde beeld geven de andere kunsten: er is een grote groei van het aantal tentoonstellingen, er worden openbare musea gebouwd, openbare concerten gegeven. Maar ondanks het feit dat het aantal kunstlievenden groeit, wordt tegelijkertijd de kunst met een verheerlijkend aureool omgeven, waardoor ze toch weer een elitaire positie krijgt. De kunst zelf wordt niet gedemocratiseerd, maar wordt beschouwd als een uniek en hoogstaand middel om een beter en diepgaand inzicht in de hogere waarden van de werkelijkheid te krijgen, dan kennis of wetenschap geven.

De ommekeer van de Franse revolutie bracht voor de nu meedenkende burgerij nog een nieuw probleem: er moest een moraal uitgevonden worden voor ingewikkelder levensvragen dan die van vroeger, toen het onderscheid tussen mijn en dijn en de woorden van de pastoor of dominee voldoende waren om de wereld door te komen. Met de toename van vrije tijd waarin men zich aan abstracte bezigheden als lezen en musiceren, of aan de vriendschap en de liefde kon wijden, werd het nodig ook hiervoor maatschappelijke codes te ontwerpen, en juist hier wierp de nieuwe burgerij een dijk van deugdzaamheid en degelijkheid op, zich daarmee tegelijk distantiërend van de hoogste adellijke en van de laagste proletarische klassen. Dat dit tot botsingen leidde daar waar de klassen tegenstrijdige belangen hadden, spreekt vanzelf.

Een andere grote ommekeer van de

[p. 23]

negentiende eeuw ligt in de aanvang van het machinetijdperk. Tot dan toe had elke uitvinding zich in het voordeel van de mens ontwikkeld: elke vooruitgang in de wetenschap betekende automatisch verbetering van de levensomstandigheden: ziektes konden beter bestreden worden, tot dan toe voor bovennatuurlijk gehouden verschijnselen konden verklaard en bedwongen worden, optische instrumenten werden gewaardeerde hulpmiddelen. Maar nu dreigde de mens te verdwijnen voor de machine: waar vroeger alleen het irrationele bestreden moest worden, ging men zich nu voorstellen dat de ratio een vijand kon worden en zich tegen de mens zou kunnen keren.

Deze ingrijpende veranderingen veroorzaken een algemene vraag naar de waarden van het leven en de betekenis van de dood, en de antwoorden die gegeven worden geven tegelijkertijd blijk van een schokkende levens- én doodsverachting: het enige dat telt is de moraal en of deze nu braaf-burgerlijk of demonisch is, hij gaat boven leven en dood.

Hoe anders de reacties op de maatschappelijke verwarringen ook zijn, toch zijn we met die verwarringen bij een aantal herkenningspunten voor onze tijd terechtgekomen. Maar misschien is de fascinatie van de negentiende eeuw juist ook op die andere reacties terug te voeren: op het majestueus afwijzen van geschipper, op de bijna bombastisch gehanteerde contrastwerking als kunstprincipe, op de hartstochtelijke overgave aan gevoelsuitstortingen en de glorieuze verhevenheid boven aardse zaken.

Veel akeligheid

Van Zonneveld heeft geput uit vier decennia verhalen uit tijdschriften en almanakken (1820-1860). Het korte verhaal was in die tijd een nieuw genre waarnaar vooral de redacteuren van literaire bladen vroegen: juist daar ontstond de behoefte aan korte afgeronde verhalen om tussen de poëzie en de beschouwingen en recensies te plaatsen. Veel auteurs hadden er moeite mee: ze waren de uitvoerige beschrijvende stijl van de historische roman gewend en konden geen korte plot ontwerpen. Truitje Touissant verzuchtte eens dat ze liever (en sneller) een roman dan een kort verhaal schreef. Haar bijdrage in de bundel is dan ook zeker niet representatief voor haar kunnen. Andere verhalen doen meer recht aan hun auteur: Beets' weemoedige verhaal De patrijzen (overbekend uit de Camera als Teun de Jager), of Betsy Hasebroeks hyperromantische ziekte- en sterfbedbeschrijving Marie. Behalve Kneppelhout met het grandioze verhaal Te Ems (elders gepubliceerd onder de titel Spel) en Antons uitvaart, treffen we van de bekende auteurs alleen nog J.J. Cremer aan met een nogal mat verhaal. In kleine kringen zijn als juwelen onder de romantici J.L. van der Vliet en Alexander VerHuell bekend, en van hen stammen dan ook de zwartste verhalen uit de verzameling. De rest bestaat uit verhalen van zo goed als onbekenden of van geheel anoniemen, en de meeste hiervan zijn ook van wat mindere kwaliteit.

Al met al een fraaie bundel met veel akeligheid en veel dood, voorzien van een summiere inleiding en samengesteld, zoals Van Zonneveld zegt, zonder wetenschappelijke pretentie en zonder het oogmerk een representatieve keus uit die tijd te geven. Zo'n keus zou heel wat meer biedermeierachtige verhalen hebben opgeleverd, en zou tevens plaats hebben moeten inruimen voor een aantal historische novellen, die slechts bij uitzondering een hedendaagse lezer kunnen boeien. Nu beroept de samensteller zich alleen op zijn eigen voorkeur. Gelukkig maar.

■