Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 20]

Een zelfbewuste prullenmand
Meer kunstmatigheid dan kunst in ‘Carabas ontvlucht’

Carabas ontvlucht door Rob Schouten Uitgever: De Arbeiderspers, f24,50
Herman de Coninck

Er zijn dichtbundels vol middelmatige gedichten, die je bij de slotbeoordeling lichtjes gaat opwaarderen, omdat er door de bundeling iets als een toegevoegde waarde ontstaat, een visie, zeg maar, die de afzonderlijke gedichten niet allemaal hadden.

Met Rob Schoutens derde bundel Carabas ontvlucht heb ik de neiging tot het tegenovergestelde. Nogal wat gedichten zijn zevens, twee ervan geef ik een acht, maar het geheel haalt met moeite een zes. Het bundelen maakt zijn gedichten slechter. Het allereerste gedicht, Cave adsum, is daar al een goed voorbeeld van. Opgepast, hier komt de dichter:

Kroon me met uitzicht, laat m'n blikken gaan
langs sfeerloze passanten, persberichten.
Gord me het nodige verleden aan.
Verschaf me aanspraak. Tooi me met gedichten
van Jan en Alleman. Smeed een complot
en intrigeer me met mijn satellieten,
met Borodin, Shakespeare, Seurat en God.
Plaats spiegels, figuranten, rekwisieten.
Ja, tuig mijn zintuigen met zin, en prop
mijn hoofd vol met ervaring en denkbeelden.
Dis duistere verhalen aan mij op
over geschiedenissen die mij scheelden,
opdat mijn aandacht wat wordt afgeleid
van steeds mijn alom tegenwoordigheid.

Dit is vlot van versificatie, er zit een imperatieve spankracht in, die uitmondt in beklijvende slotregels. Als ik echter, na lectuur van de hele bundel, dit gedicht nog eens opnieuw lees, blijkt het, tegen zijn bedoeling in, heel goed mijn wrevel te verwoorden. Schouten is gecultiveerd en belezen, kan in het Frans rijmen op ‘niezen’ (‘parmi les frissons de brise’) en in het Duits op ‘lage landen’ (‘Ich bin der Walt abhanden’), zet voortreffelijke genretafereeltjes neer, maar zijn palet heeft te veel weg van een poederdoos. Schouten dicht ‘naar’ Laforgue, Vestdijk, Larbaud, Verlaine, Mallarmé, en evoceert tussendoor een aantal componisten. Het is allemaal - vaak niet onaardig - à la manière de.

Schouten dicht - getuige de slotregels van dit eerste sonnet - om aan zich zelf te ontkomen, en hij slaagt daar meestal te goed in. Was hij maar wat ‘tegenwoordiger’ in zijn gedichten: het feit dat hij zich hoofdzakelijk tot andermans poëzie wendt, maakt de zijne van een al te glad academisme.

Schminklaag

Zo is er een hele cyclus die ‘Gewenste stemmingen’ heet. Bij de eerste lezing vind ik dat een titel die een heel mooie, frivole kunstmatigheid uitdrukt, Schouten probeert stemmingen uit als nieuwe merken van parfum. Bij de zoveelste lezing echter accentueert zo'n titel juist hoe bleek en bloedeloos deze poëzie, onder haar schminklaag, is.

Zo ga ik op den duur ook vinden dat Schouten in zijn eerste gedicht, eigenlijk veel beter dan ik het zou kunnen, opsomt wat hij allemaal mist om een goed dichter te zijn. ‘Uitzicht’, ‘het nodige verleden’, ‘ervaring en denkbeelden’, ‘geschiedenissen die (hem) scheelden’. Schouten heeft alles om een goed dichter te zijn, had hij maar een onderwerp.

Hoewel, hij hééft een onderwerp: zijn eigen gezichtloosheid, in het slotgedicht bij voorbeeld, waarin hij uitkijkt naar zijn oude dag, waarop ‘zielsverwanten/(...)kwamen om hun medeleven uit te stallen/met wie ik niet geweest was maar wel bij zou vallen’. Of de voortvluchtigheid uit zijn eigen poëzie: in ‘Het leven’ is het zijn bedoeling ‘tussendoor en slinks/het feest eenmaal (te) ontglippen als een sfinx’. Wat dat betreft gaf Schouten zijn bundel een goeie titel mee: de Markies van Carabas, uit ‘De Gelaarsde Kat’, wás al een fictief personage, en zelfs hij ontvlucht. Of het feit dat dit soort dichten zinloos is: ‘Ik speel een spel/waar nooit iets aan zal zijn. Ik weet het wel.’ De laatste regels komen uit een ronduit slecht gedicht, maar zijn, net als de andere citaten, op zich wel aardig. Ik zie bovendien ook wel de problematiek: niemand zijn is geen pretje. En wie wél denkt iemand te wezen, heeft te weinig antenne voor zijn eigen ruis. Ook Komrij heeft driekwart van zijn gedichten gebaseerd op zijn eigen absenteïsme daarin. Maar ik moet toegeven dat ik dat andere kwart betere poëzie vind. En Nijhoff kan prachtig schrijven over het feit dat het niet wou lukken. (‘Ik zou een dag uit vissen.’) Maar Schouten niet. Neem ‘De Arabier’:

‘De Arabier stapt in een regenjas
het schip der stad binnen en wordt vervoerd.
Door het beslagen raam

[p. 21]

 

onaangeroerd

 

kijkt hij naar buiten waar hij juist nog was.

 

Talloze zebra's komen goed van pas

 

om nergens van zijn ongepolitoerd

 

gelaat te lezen dat hij wordt beloerd.

 

De karavaan geeft trouwens al weer gas.

 

Wel wijzer dan al die spitsvondigheden

 

van mij, houdt hij zijn oases maar voor zich...’

Rob Schouten

Dit slap commentaar, in de voorlaatste regel, op eigen te kort schieten, kun je natuurlijk ook dichterlijk zelfbewustzijn noemen, maar een deugd is dat pas, als het ertoe leidt dat zo'n gedicht in de prullenmand gaat. Nu maakt het alle voorafgaande, gesofisticeerd aangebrachte dubbelzinnigheidjes (wordt vervoerd, zebra's, de karavaan) van een miezerige machteloosheid. (Wat is trouwens ‘het schip der stad’? Naar analogie met de kameel zo iets als een autobus? En kunnen zebra's, laat het dan dieren of oversteekstroken zijn, lezen?) Kortom: wat schiet ik op met de wetenschap dat ook Schouten dit gedicht van een nogal ongelukkige spitsvondigheid vindt?

Een paar keer levert Schouten wél een ronduit geslaagd gedicht af, bij voorbeeld ‘De heengaande nar’, een acht, en zo'n reüssite maakt meteen ook duidelijk waar het de rest aan schort. In andere gedichten etaleert Schouten zijn onmacht als entertainment, in verzen van een gladde, weinig riskerende behendigheid. Hij is een attributenman, de goochelaar die met zorg witte manchetten kiest, rok, hoge hoed - maar er komt geen duif uit.

Dure woorden

Maar ik doe Schouten onrecht. Zijn bewerking van Larbaud (‘Scheveningen, komkommertijd’) is beter dan het origineel. Hij heeft fraaie vondsten. En in een gedicht over geesten ineens de regel: ‘hoe werkelijk is alles ongemerkt geworden’. Aardig is ook Koningin van de nacht, alleen maar een tafereeltje, maar met een prachtig eindrijm: de koningin in kwestie hoopt nog even ‘op een kanselier op nachtreces’, maar moet zich uiteindelijk ‘stram van het bordes’ oprichten, en zich tevreden stellen met ‘haar heer gemaal/zojuist teruggekeerd van schatkistles’.

Anderzijds staan zijn sterke regels te vaak halverwege het gedicht, in plaats van op het einde. - Waarom moet ik hier nu weer een anderzijds aan toevoegen? Omdat ik Lot en zijn dochters, over een ouwe geile vader die zijn handen nog eens uitprobeert op ‘naakte efemere deernen’, vind eindigen op een slap slotcommentaar:

Amusant om in een bosje post te vatten
en toenemend te knerpen op het zand
met in je hand een steen en die te werpen
in plaats van rechtsomkeert te maken,
onopgemerkt en naar bevind van zaken.

De laatste twee regels hebben de voelbare wil om te klinken, de suggestie is zelfs zo sterk dat je geneigd bent even de Van Dale op te slaan om na te gaan of ‘bevind van zaken’ echt niks anders kan betekenen dan wat je denkt. Zo laat Schouten voortdurend een beetje duurdere woorden op elkaar rijmen, een surplus suggererend, dat er bij nader toezien niet is. Een echt goed rijm is iets als koppelvorming. Je laat één woord uit, en er komt een ander op af, waardoor beide woorden méér gaan betekenen. Bij Schouten is dat nogal eens: minder. Een peperduur woord als ‘preambule’ verleidt ‘tule’, het woord ‘parafrase’ trekt het werkwoord ‘razen’ aan, op ‘filisters’ stemmen ‘verkwisters’ af (allemaal pag. 31), maar het zijn huwelijken om het geld.

En wat betekent de flaptekst, die zegt dat ‘de vorm van het sonnet nagenoeg is opgeheven’ ten voordele van het vrije vers, terwijl er op de zesendertig gedichten tweeëntwintig sonnetten zijn, en twee vrije verzen? Flaptekst die beweert dat Schouten steeds getuigt ‘van een grote beeldende kracht’, waar dan regels mee bedoeld moeten zijn als ‘ter zelfmoord trok ik naar de spoordijk op,/kroonde mijn hoofd met rails, deed bielsen aan.’ (Wat zal ik vandaag eens aantrekken? De E-10?)

Het lijkt wel of ik bevooroordeeld ben tegenover Schouten. Waarom anders licht ik dat ene, onmogelijke beeld uit een voor de rest fraai gedicht? Waarom verzwijg ik - voor de ene zonderling die deze recensie leest met het boekje in de hand - dat ‘Geen adventist’, ‘Faust’, ‘Vooruitziende hond’, ‘Mysticis umbraculis’, ‘Natuur’, ‘Geesten’ ook misschien wel zevens zijn?

Omdat ik be-na-oordeeld ben. Omdat ik, nadat ik eenmaal op het artificiële van Schouten ben gestuit, in de hele bundel meer kunstmatigheid dan kunst zie. Omdat er maar één gedicht in staat, dat echt geschreven moest worden, ‘De heengaande nar’, en dat is zo'n onbarmhartig gedicht, dat het al die andere tekst slecht om zich heen verdraagt. Na zo'n gedicht hoor je een paar jaar te zwijgen, in plaats van de lezer, dixit de flaptekst een meer dan vijftig pagina's durende ‘dichterlijke crisis’ aan te bieden.

■