Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 11]

De aantrekkelijkheid van het onbewuste
De methodische twijfels van Jaap van Heerden

De zorgelijke staat van het onbewuste door J. van Heerden Uitgever: Boom, 192 p., f24,50
Ed Jongma en Max Pam

Enkele maanden voordat de methodoloog Jaap van Heerden zijn proefschrift zou voltooien, overleed zijn promotor prof. Johan Barendregt. Een harde klap voor de psychologie en voor de promovendus in het bijzonder, want - zo schrijft Van Heerden - het was Barendregt geweest, ‘die door zijn regelmatig uitgesproken vermoeden dat het met de psychologie als wetenschap en bijgevolg ook met dit proefschrift wel nooit iets zou worden, omdat eigenlijk alles vergeefse moeite lijkt, mij voor resignatie heeft behoed’.

Met prof. Nico Frijda als nieuwe promotor is de dissertatie ten slotte toch voltooid, maar deze vreemde mengeling van misantropie en nieuwsgierigheid is als grondtoon in elke zin aanwezig gebleven. Van Heerden maakt in zijn boek soms de indruk een goudzoeker te zijn, die met zijn zeef in de Rijn staat. De prut en smurrie die telkens in grote hoeveelheden aandrijven, lijken de somberste verwachtingen te bevestigen, maar die ene waardevolle milligram die af en toe ook wordt gevonden, is toch weer de aanleiding om door te gaan.

De centrale vraag in Van Heerdens proefschrift luidt, of gedrag meer verklaarbaar wordt, wanneer men een beroep doet op het onbewuste. Verheldert de invoering van het begrip ‘onbewuste’ de verklaring van gedrag, of is het onbewuste een nauwelijks te definiëren term, die alles slechts nodeloos ingewikkeld maakt?

Het is volgens Van Heerden naïef om te ontkennen dat gedrag door onbewuste aspecten wordt beïnvloed - dat is het uitgangspunt, waarover weinig verschil van mening bestaat. Het lijkt zelfs triviaal om daar nog over te twisten. Het bewustzijn is te vergelijken met een bladzijde in een opengeslagen boek. Men ziet alleen de opengeslagen pagina, maar die is eigenlijk slechts geheel te doorgronden als men ook de rest van het boek kent. De overige tekst bestaat, ook zolang men die nog niet gelezen heeft. Zo lang treedt het ongelezen deel niet ‘aan de oppervlakte’, noch wordt het ‘verlicht door het bewustzijn’.

Jaap van Heerden,
foto Bert Nienhuis

De kennis die niet onmiddellijk in het bewustzijn aanwezig is, ligt opgeslagen in het geheugen. Op het geheugen kan elk gewenst moment een beroep worden gedaan en met meer of minder moeite kan kennis naar het bewustzijn worden teruggeroepen, zoals men een bepaalde pagina opslaat. Maar soms komt het terugroepen met zo'n opzienbarend gemak tot stand dat men bijna van een automatisme zou kunnen spreken.

Chomsky

De violist bespeelt het instrument ‘op zijn ruggemerg’. Het stuk dat hij speelt, heeft hij bewust gekozen, maar in het spelen zelf laat hij zijn pols en vingers de onbewuste paden bewandelen. Zodra hij zich gaat afvragen wat zijn handen nu eigenlijk precies doen, is het spelen voor hem onmogelijk geworden, zoals een automobilist zal verongelukken wanneer hij zich bewust probeert te maken wat zijn voet op de rempedaal precies doet. Viool spelen en automobileren gaan als het ware ‘vanzelf’ en dit fenomeen zal volstrekt onbegrijpelijk blijven, als men geen beroep wil doen op onbewuste aspecten.

In zijn proefschrift bespreekt Van Heerden een andere, soortgelijke vorm van het onbewuste. Hij verwijst op dit punt naar Chomsky, die in een poging om het gemak te verklaren waarmee kinderen een taal plegen te leren, heeft gepostuleerd dat de mens over een aangeboren kennis van de grammaticale regels moet beschikken. Het vermogen om een taal te leren is genetisch bepaald; welke taal er wordt geleerd, is een sociale kwestie.

De kennis van grammaticale regels is niet alleen onbewust, maar bovendien ontoegankelijk voor introspectie - dit vermoedelijk in tegenstelling tot de techniek van het vioolspelen. Men ziet, ook hier is de invoering van het onbewuste een noodzaak. Behavioristische theorieën schieten tekort, omdat onverklaard blijft waarom een kind ‘los van enige specifieke stimulus zelf zo gemakkelijk nieuwe zinnen voortbrengt en ook onafhankelijk van enige beloning correcties in de zinnen aanbrengt’.

Tot zover kan het onbewuste probleemloos worden aanvaard. De cognitieve psychologie, die de wijze bestudeert waarop de mens informatie verwerkt, maakt graag en dikwijls gebruik van modellen waarin het onbewuste optreedt als een - voorlopige - witte plek, die mogelijkerwijs als onze kennis daartoe strekt, zal worden ingevuld. In dit licht zal men ook Chomsky's hypothese moeten beschouwen.

De woorden van Van Heerden worden pas zorgelijk van toon, als hij de wetenschappelijke status bespreekt die het begrip ‘onbewust’ opeist in de dieptepsychologie van Freud. Het onbewuste is hier een instantie waarin niet alleen de aangeboren, voor introspectie ontoegankelijke drijfveren huizen, zij is ook het verbanningsoord voor traumatische ervaringen en ‘verboden’ wensen. Een onaangename afspraak wordt ‘gemotiveerd vergeten’, of - om in de terminologie van Freud te blijven - verdrongen. Het bewustzijn verzet zich tegen het bestaan van deze ongewenste bannelingen met behulp van een imposant arsenaal van afweermechanismen. De heftige strijd die het bewuste en het onbewuste voeren om in evenwicht te blijven, kan soms zo veel energie verslinden, dat het ten koste gaat van het psychisch welbevinden.

Het verdrongen materiaal waar Freud op doelt, is in beginsel introspectief benaderbaar, maar om de kracht van de afweermechanismen te breken, is een geregelde hulp van de analyticus noodzakelijk. Een extra probleem vormt bovendien de kameleontische eigenschap van het onbewuste om in allerlei vermommingen in het licht te treden. Het onbewuste toont zich in de droom en in de zogenaamde Fehlleistungen, zoals versprekingen en verschrijvingen.

Als voornaamste bezwaar tegen de dieptepsychologische hypothesen voert Van Heerden aan, dat een formeel model ontbreekt waarin bewe-

[p. 12]

ringen ook empirisch worden getoetst. Zoals de zaken er nu voorstaan, past elk gedrag - hoe tegenstrijdig ook - in de Freudiaanse theorie. Om het grof te zeggen: masturbeert iemand tien keer per dag, omdat hij een autoritaire vader heeft, dan is de relatie logisch en verklaarbaar. Masturbeert een ander, wiens vader juist een sukkel is, ook tien keer per dag, dan is er voor de theorie nog weinig aan de hand. Op die manier valt er natuurlijk weinig meer te toetsen.

In Van Heerdens woorden: ‘Het is in het geheel niet nodig het bestaan van onbewuste wensen, drijfveren, ideeën en impulsen te verwerpen. Dat zou ook naïef zijn. Maar bij de afwezigheid van een goed inzicht in de kracht van al die onbewuste factoren en de volgorde van hun optreden alsmede de inwerking op elkaar, zou het aanbeveling verdienen modellen te construeren waarin de formele samenhang wordt vastgelegd en mogelijk op basis van empirische gegevens gaandeweg verfijnd. Voor zover de term “onbewust” aanzet tot de constructie van modellen, als stap op weg naar een theorie, is hij inderdaad een “promissory note”, die hier en daar al met succes is verzilverd.’

Frau kant

Uit deze toch ietwat optimistische verwachting, waarmee hij zijn boek besluit, mag men afleiden dat Van Heerden een ambivalente liefdesrelatie onderhoudt met de dieptepsychologie. Aan de ene kant toont hij zich zeer gevoelig voor de analytische verleiding en daarom is het hoofdstuk ‘De filosoof in analyse’, waarin een aantal van zijn beroemde voorgangers op de canapé worden gelegd, niet voor niets het meest vermakelijke in het proefschrift. Al eerder in zijn essaybundel Tussen psychologie en filosofie heeft Van Heerden aangetoond dat hij zelf het psychoanalytische begrippenapparaat met verve kan hanteren. Bijna ongehinderd door methodologische ballast zette hij in een artikel over het Oedipuscomplex uiteen dat in de vaderzoon relatie de agressie vooral van de vader uitgaat - dit integenstelling tot de oorspronkelijke Freudiaanse theorie.

Aan de andere kant is het tekenend dat zijn requisitoir tegen de dieptepsychologie in aanzienlijk stroever proza is vervat en dat zou erop kunnen duiden, dat hij zijn beschuldigingen maar moeizaam uit de pen krijgt. Aangezien Van Heerden in zijn proefschrift zonder enige gêne Kants filosofie in verband brengt met de moederborst van Frau Kant, mogen wij de vrijheid nemen om erop te wijzen dat Van Heerdens dualisme voor een deel wellicht terug te voeren is op de relatie met Barendregt. Ongetwijfeld is de cynische vader-figuur van Barendregt doeltreffend geweest in zijn kritiek, maar hij heeft misschien ook te veel elan en enthousiasme afgebrand, waardoor hier en daar te grote academische voorzichtigheid de boventoon is gaan voeren. Het is dan ook zeer typerend dat bij de getuigen die Van Heerden tijdens het proces tegen het analytische onbewuste oproept, de droom de opvallende afwezige is gebleven. Wel vermeldt hij zeer terloops dat Freud de droom beschouwde als de koninklijke weg naar het onbewuste, maar die aanhaling geschiedt slechts om zo snel mogelijk de stap naar de hypnose te kunnen maken.

Het was Barendregt, zo schrijft Van Heerden, die de hypnose kenschetste als ‘het onbewuste op zijn best’. Daarover kan men zeer ernstig van mening verschillen. In de droom manifesteert het onbewuste zich op een veel ‘natuurlijker’ wijze, dan in de kunstmatig opgeroepen hypnose. Wetenschappelijk gezien is de hypnose een moeilijk grijpbaar fenomeen.

De droom daarentegen wint de laatste jaren duidelijk aan prestige, niet alleen door het ontdekken in 1953 van de REM-slaap, maar ook door het onderzoek naar de functies van de beide hersenhelften. De droom, vroeger dikwijls het terrein van piskijkers, komt steeds meer onder handbereik. In hoeverre cognitieve functies overdag en 's nachts onder verschillende controles staan, valt nog te bezien, maar het lijkt niet al te fantastisch om te voorspellen dat juist in de droom de cognitieve en de dieptepsychologie elkaar zullen ontmoeten.

Dat alles neemt niet weg dat De zorgelijke staat van het onbewuste zeer zorgvuldig is geschreven. Bondig en kort, geheel in de geest van Barendregt. Het is altijd een verademing, wanneer iemand op deze van elke wolligheid gespeende manier schrijft over de fundamenten van de wetenschap.

Dat zou een hoogleraarschap waard zijn, ware het niet dat kortgeleden is voorgesteld de vakgroep waar Van Heerden deel van uitmaakt maar helemaal op te heffen, alles in het kader van de nationale vermoording van Vrouwe Kwaliteit, en het krampachtig in leven houden van Kwantiteit. In dat geval staat de jonge doctor weer op straat.

■