Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 9]

Ansichtkaarten van liefde en dood
De verhalen van Jeroen Brouwers en de ontrafeling ervan

Verhalen en levensberichten door Jeroen Brouwers Uitgever: De Arbeiderspers, 267 p., f32,50
Tegendraadse schoonheid Over het werk van Jeroen Brouwers door Jaap Goedegebuure Uitgever: De Arbeiderspers, Synthese, 98 p., f21,50
Rudi van der Paardt

‘Deze bundel ontstond op instigatie van anderen, niet in de laatste plaats van mijn uitgever, die het wenselijk of zelfs “nodig” zeiden te achten, dat er zoiets als een “overzicht van mijn verhalenproduktie” voorhanden zou zijn.’ Aldus Jeroen Brouwers in het nawoord van zijn nieuwe boek Verhalen en levensberichten, dat een keus bevat uit Het mes op de keel (1964), De toteltuin (1968) en Klein leed (1977), aangevuld met autobiografische fragmenten uit zijn diverse essaybundels.

Ook uit Brouwers' verdere toelichting blijkt een zekere distantie met name tegenover de verhalen, die, in vergelijking met de succesvolle romans uit de jaren zeventig, kennelijk van mindere kwaliteit worden geacht. Er zullen waarschijnlijk weinig lezers zijn die dit oordeel willen aanvechten - dat neemt niet weg dat deze uitgave heel welkom is, en wat mij betreft zelfs vollediger had mogen zijn.

Brouwers' debuut, door critici heel verschillend beoordeeld, is al jaren onvindbaar en komt ook in deze (mooi gebonden) bundel niet meer voor, met uitzondering van het verhaal ‘Thijmen Hoolwerf’, dat na bewerking trouwens in De toteltuin was beland. Jammer vind ik het dat het verhaal ‘Orpheus’ is verdwenen: de Orpheus-thematiek is de rode draad door Brouwers' werk geworden en het spoor terug loopt nu dood. Uit De toteltuin is het titelverhaal, eveneens tot mijn spijt, geschrapt. Het is misschien niet een erg sterk verhaal, en het leunt in zijn thematiek ook wel wat aan tegen ‘Ego vir’, uit de weinig bekende bundel Klein leed (in zijn geheel herdrukt), maar het is met zijn terugblik op de geprolongeerde jongensjaren van de verteller/schrijver op zijn minst vanuit biografisch oogpunt interessant. Het slot, met zijn herhalingseffecten, kondigt bovendien de superieure stilist Brouwers aan:

Jeroen Brouwers, foto Eddy de Jongh

‘De wind rukt aan mij. Op het lichaam onder mij begint de modder te koken. Niets is er meer dat mij beheerst, tenzij dit. Niets deert mij meer. Laat mij waaien in mijn huls van warmte. Laat mij waaien. Mij, rietpluim, laat mij waaien.’

Met de overige verhalen uit De toteltuin kan echter nu een nieuwe generatie lezers kennis maken. Daar zitten juweeltjes tussen als ‘Oom Igor’, ‘Veldbloem, een distel’ en, voor mij het hoogtepunt, ‘De bruid’, een ‘personaal’ verteld verhaal over een schizofrene jonge vrouw en haar seksuele ervaringen, dat dezelfde indringende kracht heeft als Roman Polanski's film Repulsion. Van de drie verhalen uit Klein leed heeft vooral ‘Mikado’ het onmiskenbare Brouwers-stempel, met zijn combinatie van de motieven eenzaamheid, onbegrip en dood. Verhalen en levensberichten eindigt met ‘Et in Arcadia ego: Zang voor mijn haan die dood is’ (eerder afzonderlijk verschenen in een bibliofiel uitgaafje), een moderne variant van een klassiek type elegie, maar tegelijkertijd ook een ode op de paradoxale krachten van het schrijverschap.

Analyse

Over Brouwers' romans en verhalen bestond tot voor kort heel weinig bereikbare literatuur. Er waren wel recensies te vinden in verzamelbundels van bij voorbeeld Paul de Wispelaere, Aad Nuis en Tom van Deel, maar de enige studie van langere adem was het profiel van Brouwers geschetst door Wam de Moor in Wilt U mij maar volgen? Vlak na elkaar verschenen echter onlangs een Brouwers-nummer van Bzzlletin (nr. 98, september 1982), met bijdragen van heel verschillende aard, zowel inhoudelijk als kwalitatief, en een beknopte monografie van Jaap Goedegebuure. Goedegebuures boekje, Tegendraadse schoonheid, biedt een goede analyse van de thematiek van Brouwers' werk en plaatst het in een literaire traditie. Mijn opmerkingen moeten gezien worden als kanttekeningen van een lezer/gebruiker met het oog op een nieuwe druk - die verdient het in stemmig rood uitgevoerde boekje zeker.

Goedegebuure noemt zijn studie uitdrukkelijk een essay. Dat zal hij onder meer gedaan hebben, omdat hij eerdere publikaties niet in zijn tekst vermeldt en ook geen noten opneemt. Dat leest prettig, maar er is toch ook een nadeel aan verbonden. Ik neem als voorbeeld de uitleg die Goedegebuure geeft van de volgende passage uit Zonsopgangen boven zee, ongetwijfeld Brouwers' meesterwerk: ‘De pijpen van de haar (bedoeld wordt het meisje Aurora) strak om het vlees zittende jeans en waarin als ze loopt haar billen zo bewegen, dat ze de lijn van een liggende acht beschrijven, verdwijnen in de laarsjes.’

Liggende acht

Die liggende acht nu is volgens Goedegebuure symbolisch voor de dubbel-cyclische structuur van het boek zelf. Die interpretatie vind ik heel overtuigend, maar dat kan ook komen doordat ik die al eerder had gezien. In het profiel van De Moor had ik namelijk gelezen: ‘De liggende acht vind ik beschreven in de manier waarop de billen van het meisje bewegen (...). Maar het zit ook in de manier waarop de hele roman is geconstrueerd.’ In Recensies van Tom van Deel lees ik: ‘De liggende acht, die Aurora's billen beschrijven als zij loopt, is het lokteken van de oneindigheid van het doodsmeisje dat zij is, maar ook van dit boek.’ Nu kan Goedegebuure die symbolische verklaring best zelf bedacht hebben, maar het lijkt mij toch beter om met het oog op wantrouwende lezers bij dergelijke vérstrekkende interpretaties een verwijzing, hoe summier ook, naar eerder gepubliceerde beschouwingen te geven. En dan nog iets over die acht: Goedegebuure noemt in dit verband terecht het begrip octaviteit, dat in De compositie van de wereld van Harry Mulisch zo'n belangrijke rol speelt. Hij geeft ook aan dat er van directe invloed van dit boek van Mulisch op Brouwers' roman uiteraard geen sprake kan zijn. Maar de acht als structuur-

[p. 10]

principe had Mulisch al veel eerder gebruikt: in zijn toneel Oidipous Oidipous. Verder denk ik, dat de standaardwerken van G.R. Hocke over het maniërisme met de excursen over getalsymboliek zowel door Mulisch als door Brouwers driftig zijn gelezen.

In interviews en essays heeft Brouwers zelf vaak op zijn bewondering voor en beïnvloeding door Mulisch gezinspeeld. Goedegebuure noemt ook andere namen, waar hij verwantschap en invloed ter sprake brengt: die van Reve, Butor en Van Deyssel. De invloed van Hermans acht hij gering. Nu geloof ik wel dat de verwantschap tussen de polemisten Hermans en Brouwers minder groot is dan door anderen wel is beweerd. Dat neemt niet weg dat er ook in Brouwers' romans en verhalen toespelingen op het werk van Hermans voorkomen. Bij voorbeeld is dat het geval in een passage in Bezonken rood, die Goedegebuure tot uitgangspunt van zijn verkenning maakt. De ik, zeg maar de jonge Jeroen, wordt daar door zijn moeder bij een internaat afgeleverd. Zij draagt een hoed met voile ‘die de hele tijd op de rand van die hoed heeft gelegen, maar die voor haar gezicht valt als zij zich naar mij overbuigt om mij een afscheidszoen op mijn mond te geven, - “dit voorval” is tekenend voor de rest van mijn leven: wij kussen elkaar door een traliewerk van spinneweb’. Dit is onmiskenbaar een allusie op het debuut van Hermans: Kussen door een rag van woorden. Op bijna elke bladzij van Brouwers' boeken is dit soort toespelingen en citaten te vinden: zijn werk is, net als dat van de hem verwante Brakman, één serie ansichtkaarten over liefde, dood en vooral literatuur. Groetjes uit Brussel (1969), waarvan ik zojuist de ondertitel heb gevarieerd, zie ik dan ook niet als ‘het boek van de aarzeling’, zoals Goedegebuure doet, maar als Brouwers' eigen ‘programma voor de jaren zeventig’. Soms zijn die literaire toespelingen alleen goed te begrijpen als je over enige biografische informatie beschikt. Zo heeft de hoofdstuktitel ‘Roerloos aan zee’ uit Zonsopgangen, een verwijzing naar een roman van Jan Walravens, eigenlijk alleen betekenis voor degeen die weet wie voor het meisje Aurora uit die roman model stond. Goedegebuure is echter schaars met biografische gegevens: hij concentreert zijn aandacht geheel op het werk. Maar daardoor is zijn bewering dat wij Aurora terugvinden als Iris in ‘De Exelse testamenten’ (opgenomen in Kladboek, herdrukt in Verhalen en levensberichten) nauwelijks meer dan een slag in de lucht. De opvatting dat Iris en Aurora ook in de mythologie één en dezelfde figuur zouden aanduiden, een gedachte die je in de secundaire literatuur over Brouwers nogal eens tegenkomt (niet bij Goedegebuure trouwens), is echt niet juist: regenboog en dageraad zijn op z'n best vergelijkbaar, niet identiek.

Ik noemde hierboven de passage uit Bezonken rood, die het vertrekpunt vormt van Goedegebuures analyse. In het daarin aangeduide isolement van de jongen ziet hij de kern, waartoe alle andere motieven uit Brouwers' werk te herleiden zijn. Hij komt tot de volgende formulering, die grote kans maakt ongewijzigd in de nieuwe ‘Knuvelder’ opgenomen te worden: ‘Het werk van Brouwers is een eenheid, maar een eenheid die gebouwd is op tegenspraak, antithese en paradox. Zoals aan het isolement wordt aan ieder ander motief, vaak in één en dezelfde zin of alinea, een wending van honderdtachtig graden gegeven. Isolement leidt tot angst, angst wordt herleid tot schuld. Maar tegenover schuld staat beschuldiging, de projectie van angst heet haat, en tussen wroeging en worging is het ook in een ander opzicht dan het strikt letterlijke maar een miniem verschil.’

Ik geloof dat de motiefverstrengeling in Brouwers' oeuvre niet beter aangeduid kan worden, maar ik maak wel een kanttekening. Goedegebuure noemt het in Bezonken rood beschreven voorval op enkele plaatsen de ‘oerervaring’, een trouwens alweer naar Mulisch verwijzende term. Het komt mij voor dat de gebeurtenis psychoanalytisch bezien te laat valt om als zodanig aangeduid te worden: zij vindt immers plaats na de fallische fase. Als er sprake is van een oerervaring, moet die veeleer gesitueerd worden in het Indische Jappenkamp.

Dáár liggen de wortels van de ambivalente relatie met de moeder en de contactstoornissen die in het werk van Brouwers zo domineren. Angst óm de moeder moet daar hebben geleid tot angst vóór de moeder en vervolgens tot haat - en schuldgevoelens. Ik zie de internaatsgebeurtenis dus als een verheviging van een veel ouder trauma. Dat neemt natuurlijk niets weg van de juistheid van Goedegebuures ontwarringen van een zeldzaam hecht verknoopt motievenarsenaal. Zijn helder en inspirerend essay bewijst gepaste eer aan een oeuvre dat in de naoorlogse Nederlandse letterkunde op unieke hoogte staat.

■