Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 8]

Een liederlijk-artistiek bewustzijn
Constance, het derde deel van Durrells Quincunx-cyclus

Constance or Solitary Practices door Lawrence Durrell Uitgever: Faber & Faber, 393 p., f45,45 Importeur: Nilsson & Lamm
Joyce & Co.

Wanneer je een Engelsman vraagt wat hij van Durrell vindt, ontstaat er een misverstand:

‘Nee, ik bedoel niet Gerald, inderdaad de schrijver van die “most entertaining” verhalen over dieren, maar Lawrence George.’

‘Oh, de broer.’ En daarmee is de mening weergegeven. Lawrence Durrell is slechts de broer, hij schrijft niet over dieren, en, wat erger is, hij schrijft niet erg Engels; woont hij niet al jaren in Zuid-Frankrijk, en daarvoor op een Grieks eiland?

Wanneer je een literatuurliefhebber hier vraagt wat hij van Lawrence Durrell vindt, is de reactie niet veel enthousiaster: van Justine hebben ze weleens gehoord, ja, maar de rest van het Alexandria Quartet was niet om door te komen, larmoyant, bombastisch, op de rand van de kitsch en de Amerikaanse geldromans, en na dat afgrijselijke, vertaalde en geramsjte boek Tunc heeft men het verder meestal wel voor gezien gehouden.

Tegenover deze meningen staan doorgaans heel goede kritieken in gezaghebbende literatuurtijdschriften, fikse verkoopcijfers en het warme hart dat ondergetekende deze warmbloedige schrijver toedraagt. Ik wil het hier niet hebben over de dichter, de schrijver van reisverhalen, essays of humor, maar uitsluitend over de romanschrijver Durrell, vooral naar aanleiding van diens nieuwste boek, Constance or Solitary Practices.

De onwilligheid van het sophisticated publiek zich aan Durrell over te geven, moet wel enigszins aan dit verkoopsucces van zijn eerdere boeken geweten worden; dat maakt hem verdacht en drijft hem ten onrechte in het kamp van de Robbinsen en McLeans, van het boek als marketing produkt. Maar het is misschien nog meer te wijten aan zijn exotische lokaties, zijn veelvoudige kleurige karakters, hun niet geborneerde joyeuze levensinstelling, alles geïmpregneerd door een mediterrane warmte die ook zijn zeer persoonlijke stijl (een pleonasme) doordrenkt en exuberant weelderig maakt, geheel in overeenstemming met de Asianistische ambiance van zijn lokaties.

Andere karakteristieken van Durrells romans zijn de humor, de ingewikkelde plots, de nadruk op de erotiek als alles bewegend levensbeginsel, het spelen met Freudiaanse motieven (hetgeen mij toch een generatiekwestie begint te lijken, of, om J.P. Guépin te citeren: ‘Ik geloof niet in Freud, maar hij bestaat wel!’), de bizarre en erudiete dialogen (met een toegestane mengeling van modieus magische elementen: kabbalistiek, Tao, Tempeliers), kortom de Judeo-Griekse erfenis uit het bekken van de Middellandse Zee, goed voedsel en mooie, interessante mensen. En altijd weer het plezier in de eigen pen en de eigen stem: aantekeningen voor landschapstonen, adagium-achtige uitspraken, afwisselend kort gesneden en lang aangehouden scènes. Voeg daarbij het spel van verschuivingen in tijd en standpunt, de schrijver aan het werk gezien door een schrijver aan het werk (duizend visies en revisies, aantekenboeken, aanzetten, de studeerkamer bij nacht) en de gedetailleerde aandacht voor historische en geografische achtergronden, bij voorkeur op een snijpunt en in een smeltkroes van verschillende culturen, en je zou toch alles moeten hebben wat de moderne roman met dubbele bodems (de schrijver is een goochelaar, alleen een goochelaar kan ons de werkelijkheid in dwarsdoorsnede acceptabel doen lijken) zo rijk en zo genietbaar maakt; er is niets wat daarmee kan wedijveren.

Virtuoos

De waarheid is dat zelfs ik, die al deze ingrediënten zo liefheb, mij afvraag waarom de resultaten mij niet altijd overtuigen. Een roman moet overtuigen, en ofschoon Durrell verblindt, verbijstert tot het je duizelt, dreunen zijn argumenten zo luid en stapelen ze zich zo op dat de beoogde instemming soms uitblijft, omdat je aangeslagen achterblijft met grote ogen en gapende mond het vuurwerk gade slaand dat je gezichtsvermogen en begrip niet meer omvatten kan. Vuurwerk is er, maar het lijkt alsof de virtuositeit van de goochelaar zich tegen hem zelf keert: bij zoveel behendigheid vermoed je niet veel meer dan trucs. En zoveel moet ik toegeven: na tien romans van Durrell kun je de schema's voor zijn beweringen op voorhand ruiken; het model voor zijn kernachtige uitspraken wordt niet altijd meer gevuld door consistente gedachtenfiguren waar je van opkijkt en ook de bewegingen van de steeds om elkaar en elkaars psychoanalist heendraaiende personages lijken niet altijd even noodzakelijk of door de plot gerechtvaardigd. Maar waar het in de boeken van Durrell om gaat, wat deze zetstukken en afleidingsmanoeuvres laten schitteren is altijd de taal: wij bewonderen de zinsfiguren en gedachtenfiguren van de virtuoos.

Lawrence Durrell

Afgezien van zijn twee eerste romans, The Black Book (dat zijn prestige ontleende aan het feit dat het aanvankelijk gepubliceerd werd door de Olympia Press in Parijs), en The Dark Labyrinth (1947), verschijnen de boeken van Durrell in bij elkaar horende groepen: het Alexandria Quartet dat bestaat uit Justine (1957), Balthazar (1958), Mountolive (1958) en Clea (1960); de dubbeldekker die bestaat uit Tunc (1968) en Nunquam (1970); en de serie nu in wording, waarvan pas na het tweede deel duidelijk werd dat zij uit vijf delen gaat bestaan: Monsieur or The Prince of Darkness (1974), Livia or Buried Alive (1978) en Constance or Solitary Practices.

Als passende ondertitel voor zijn Quartet suggereert Durrell in een achteraf geschreven nawoord: ‘een continuüm van woorden’. Over de constructie zegt hij in dat nawoord: ‘Voor het uitwerken van mijn vorm, heb ik, bij wijze van ruwe analogie, de relativiteitstheorie tot model genomen. De eerste drie boeken zijn als invoeging met elkaar verbonden, “als aanslibsels” van elkaar en niet als vervolgdelen; alleen de laatste roman was bedoeld als een echt vervolg om de tijddimensie in te schakelen. Het geheel was bedoeld als een uitdaging voor de seriële vorm van de conventionele roman: de van tijd verzadigde roman van heden ten dage.’ Aldus bereikt Durrell met deze vier boeken een epic sweep, niet in de breedte, door het laten verstrijken van vele jaren en opeenvolgende generaties, maar in de diepte, door de verschillende tempi en standpunten rondom een aantal gegevens. De leeservaring van dit magistrale werk, bedoeld om de stad van de oude dichter Cavafy te vieren, geeft daadwerkelijk een schokeffect, in de laatste woorden van het laatste deel: ‘En ik voelde mij alsof het hele universum mij een zetje had gegeven!’

Verschillende motieven uit deze boeken komen steeds terug, net zoals men soms het idee heeft dat een min of meer identieke troupe van karakters in elk boek van Durrell weer optreedt: de mysterieuze donkere vrouw, de blonde koele confidante, de jonge naïeve schrijver die zich spiegelt aan een oudere doorgewinterde collega in zijn aantekeningen, de Egyptische prins, de stockfiguren uit de Engelse diplomatieke wereld, Freudianiserende artsen, het sympathieke hoertje, en veel geurende stadsgezichten, lichtende land-, lucht- en zeeschappen.

Verborgen schat

Ik moet mij schrap zetten om iets te zeggen over de eerste drie van de vijf laatste romans in wording. Juist omdat het werk nog niet voltooid is, kan ik er geen zicht op krijgen: de dans van de figuren gaat dit keer volgens een wel heel ingewikkeld patroon. Nu lijkt het of we daarbij geholpen worden door opmerkingen van de romanfiguren zelf, maar deze maken het alleen maar ingewikkelder.

Centraal onderwerp van de handelingen is een verborgen schat van

[p. 9]

de Tempeliers, en de plaats waar alle personages samenkomen is de Provence, in en om de stad Avignon die hier eenzelfde rol speelt als Alexandria in de eerdere boeken. Dan beginnen de moeilijkheden pas, want er is sprake van een dubbel set personages, die elkaars schaduwbeeld zijn, maar die ook onderling met elkaar verkeren. Er is sprake van een schrijver, de teboeksteller van de hele geschiedenis, Aubrey Blanford, die gezeten in een rolstoel ten gevolge van een hachelijk incident in Egypte tijdens de Tweede Wereldoorlog, een boek schrijft dat geschreven wordt door zijn alter ego - of liever zijn meer ongeremde en puur liederlijk-artistieke bewustzijn - Rob Sutcliffe. Of misschien is het eerder zo dat Blanford en zijn vrienden creaties van de door hem gecreëerde Sutcliffe blijken te zijn. Met deze Sutcliffe - wel de sympathiekste figuur van het hele stel - voert hij eindeloze gesprekken over hun personages. Het is duidelijk dat dit tot ingewikkelde constructies voert als: ‘Sutcliffe, schrijvend over hem, of liever, hijzelf over zichzelf schrijvend in het karakter van Sutcliffe, onder de satirische naam van Bloshford in de roman Monsieur, had ergens gezegd...’ Maar waar deze Sutcliffe zoveel verschillende levensmogelijkheden kent, en hij als gesprekspartner van Blanford ‘materialiseert’ in diens solitaire overpeinzingen, is het toch deze laatste die we als uitgangspunt moeten nemen. Van jongs af aan schrijft hij elke nacht voor hij gaat slapen in een schoolschrift. ‘En hier was het, dat zonder het te weten Sutcliffe werd geboren. Op school was eens een van zijn dagboeken gepikt uit zijn kastje, en een pesterige jongen had enkele passages eruit voorgelezen aan een kring van lachende en honende klasgenoten. Het was bijzonder vernederend; en om zich te weren tegen een herhaling van een dergelijke foltering had Blanford zijn gedachten en ideeën toegeschreven aan een denkbeeldige schrijver S. (...) Maar langzaam en tersluiks begon S. vorm te krijgen als een persoon, een luidruchtig en wanhopig karakter, een versplinterd mens, voorbestemd tot het schrijverschap met al zijn ellende en triomfen...’ Blanford zelf is een nogal kleurloos karakter, ook vóór zijn verwonding; hij heeft de stimulans van de dirty-minded Sutcliffe nodig, want: ‘Ik heb geen biografie; als een echte kunstenaar ga ik door het leven als een figuur uit een van mijn eigen boeken.’ Deze twee schimmen van elkaar, wier persoonlijk leven het produkt van hun wederzijdse verbeelding is, schrijven beiden bijgevolg aan boeken die veel op elkaar lijken, en waarover ze bij elkaar jaloers informeren. De roman die door Blanford Monsieur wordt genoemd, heet bij Sutcliffe The Prince of Darkness (... is a gentleman), en eenzelfde verklaring voor de dichotomie tussen titel en ondertitel zou ook weleens kunnen opgaan voor Livia of Buried Alive en voor Constance of Solitary Practices; want niet Livia is levend begraven in deel twee, noch geeft Constance zich in deel drie over aan solitaire genoegens, integendeel.

Wat is nu de samenhang tussen deze boeken, waarin de personages elkaar soms maar heel terloops ontmoeten: ‘Wel, glurend om de hoeken van de toekomst, zag ik zo iets als een quincunx van romans die in een gedegen klassiek patroon waren uitgestippeld. Vijf Q-romans geschreven in een hogelijk elliptische quincunxiale stijl die speciaal voor de gelegenheid ontworpen is. Ofschoon ze slechts van elkaar afhankelijk zijn als echo's, kunnen ze niet in een reeks aan elkaar gelegd worden, als dominostenen - maar behoren ze eenvoudigweg tot dezelfde bloedgroep, vijf panelen, waarvoor je rammelende ouwe Monsieur eenvoudig een kluster van thema's verschaft die in de andere boeken uitgewerkt kunnen worden...’ Welk een schrijversdroom!

Galeiboeven

Een quincunx is een ordeningsprincipe van vijf zoals het patroon van vijf punten op een dobbelsteen, waarmee je bij voorbeeld bomen in een boomgaard kan rangschikken. Ergens in de buurt van Avignon moet de schat van de Tempeliers verborgen liggen onder een dergelijke quincunx van bomen. Maar de schat waar de ex-priesterstudent Quatrefages (door de Duitsers in de oorlog tot waanzin gemarteld om het door hem dicht benaderde geheim prijs te geven) de Nazi's, de malle Engelse Lord Galen, de iets te gladde Egyptische prins en Piers de Nogaret (een rechtstreekse nazaat van een historische sleutelfiguur in het drama van de Tempeliers, en in het bezit van cruciale documenten over de zaak) naar op zoek zijn, de werkelijke schat is het geheim van de Tempeliers.

Het is Sutcliffe's vriend Toby, een Oxford don, die een wetenschappelijke studie van dit onderwerp maakt op het Provencaalse kasteel: in de legenden van de Tempeliers zou het laatste avondmaal in Avignon hebben plaatsgevonden. Een raadsel zonder antwoord: Als er vijf

Vervolg op pagina 11