Vrij Nederland. Boekenbijlage 1983

[p. 10]

Een bescheten positie
William Whartons klaverjassende genieën

A Midnight Clear door William Wharton Uitgever: Alfred A. Knopf, f43,- Importeur: Van Ditmar
Doeschka Meijsing

Het weerzinwekkendst is de Napoleontische oorlog van 1805-1812 eens weergegeven door Tolstoj, die in Oorlog en vrede zijn Petja Rostov vrijwillig dienst laat nemen in het Russische leger. De nog piepjonge Rostov bevindt zich met zijn kameraden middenin de vijandelijke linies. Hij hoort de bevelen en marcheert met de anderen naar links in de slagorde, naar rechts in de slagorde, hij stormt vooruit en hij houdt halt. Hij bevindt zich als soldaat in het centrum van de beslissende slag, maar alles wat hij ziet zijn de jassen van de mannen vóór hem en naast hem, en de modder onder zijn voeten. De oorlog is voor hem, in het veld, een gruwelijke en onbegrijpelijke chaos. Hij is een naïef en nietswaardig palletje in de grote oorlogsmachine.

De grote oorlogsmachine is ook de baas van de zes jonge soldaten uit A Midnight Clear van William Wharton. Alleen bevinden we ons hier niet op de Russische slagvelden, maar in 1945 in de Ardennen, tijdens het Ardennenoffensief van de laatste wereldoorlog. Veel verschil maakt dat niet. Ook deze zes soldaten moeten blindelings opdrachten uitvoeren die ze niet begrijpen en bevinden zich in een situatie die hun alleen maar zinloos voorkomt: ‘De militaire gedachte schijnt soldaten op te leiden voor een oorlog die juist achter de rug is. Wij zijn opgeleid om in de loopgraven te vechten. In de Eerste Wereldoorlog stonden ze klaar om charges te paard uit te voeren. Het houdt nooit op.’

Nee, het houdt waarschijnlijk nooit op, de vindingrijkheid van mensen is te groot, dan dat het ooit afgelopen zou kunnen zijn. Een boek als A Midnight Clear mag dan, omdat het de stompzinnigheid van de grote machinerie aantoont, als een anti-oorlogsboek gelden, het mist de kracht en de kwaadheid van, bij voorbeeld, Im Westen nichts Neues van Erich Maria Remarque waarnaar in A Midnight Clear heel duidelijk verwezen wordt. En ook Remarque's boek over de Eerste Wereldoorlog heeft de Tweede geen millimeter verder weg kunnen houden.

A Midnight Clear is William Whartons derde roman. Zijn debuut Birdy werd met zulk luid tromgeroffel ten doop gehouden dat je al bij voorbaat bevooroordeeld ging denken dat het wel een kind met een vogelkopje zou zijn. Toch werd het in de Amerikaanse pers goed ontvangen. The Village Voice noemde het zelfs dé roman van het jaar en beschouwde het als een kruising tussen A Catcher in the Rye en The Wind in the Willows. Een treffender typering is moeilijk denkbaar. Niet alleen voor Birdy, maar ook voor het stemgeluid dat opklinkt uit A Midnight Clear, een combinatie van een aan Salinger ontleend vernuft en een bewust kinderlijk gehouden eenvoud.

Duits gedrag

Eerst het verhaal: de zes soldaten uit het boek vormen de overlevende helft van een peloton IR, (inlichtingen- en verkenningstroepen). Het peloton is in de laatste maanden van de oorlog gerecruteerd uit de Amerikaanse reservetroepen, bestaande uit zeventienjarige jongens die aan Amerikaanse universiteiten studeerden in afwachting van hun oproep, waarvan niemand vermoedde dat die ooit zou komen. Als ze tenslotte, buiten alle verwachting toch naar Europa verscheept worden, zijn ze eigenwijs, arrogant en niet bereid meer dan één vinger voor het leger uit te steken. Dit speciale peloton bestaat uit jongens, alle met een I.Q. van 150 punten. Kleine genieën.

Ze worden belast met de opdracht hun intrek te nemen in een verlaten ‘chateau’ en de wacht te houden bij een verlaten brug, ergens middenin de verlaten Ardennen. De tijd van handeling is rond kerstmis 1944 en de sneeuw valt stille: er is geen hand voor ogen te zien en het grootste probleem is wakker te blijven en niet te bevriezen. Onderweg naar hun opdracht zijn ze in de bossen al de lijken tegengekomen van een Amerikaanse en een Duitse soldaat, die elkaar in bevroren toestand omarmen als gold het een pas de deux. Tijdens hun verblijf in het kasteel en hun wachtpost bij de brug, merken ze dat ze omringd worden door Duitse soldaten, die hen trakteren op een sneeuwballengevecht en een brandende kerstboom, in plaats van op granaten en mitrailleurvuur. Dit alles speelt zich af als een schimmengevecht in de nachtelijke sneeuw, waarbij het raadsel van het Duitse gedrag de grootste angst oplevert.

Het raadsel wordt opgelost in een noodlottige maar vanzelfsprekende gruwelkomedie, waaruit vier van de zes levend te voorschijn komen, banger voor de oorlog dan voordien, hulpelozer ook, en met nog meer afkeer voor het leger.

William Wharton weet overtuigend en nauwkeurig de paar dagen op het kasteel in de sneeuw te beschrijven. Met grote precisie wordt uur voor uur van de jongens gevolgd, hun telefoongesprekken van en naar de wachtposten, de wachten zelf in de voortdurend vallende sneeuw, de plannen die ze maken om heelhuids uit de opdracht te komen. Die beschrijving is weinig spectaculair. Des te verrassender is dat hij geen moment verveelt, integendeel, door de exacte, monotone beschrijving raak je langzaam maar zeker verzeild in het ingesneeuwde isolement van de zes soldaten uit het boek. Het wachten, de angst, de routine, de verslaving aan het eeuwige bridgespel met zelfgemaakte kaarten - zo absurd moet de oorlog gevoeld zijn door de jonge Amerikanen van de laatste lichting.

Maar het zijn en blijven Amerikaanse soldaten. Ze spreken geen enkele taal behalve de hunne, ze hebben geen idee hoe Europa geografisch in elkaar zit, ze weten heel vaag dat Hitler ‘vreselijke dingen’ met joden uithaalt, maar verder dan een ‘fuck Hitler’ weten ze hun emoties niet te brengen. En dat is dan nog meer omdat ‘fucking Hitler’ hen in een zo bescheten positie heeft gebracht met zijn oorlog. Nu ja, het zijn ook nog maar kinderen.

Leesoren

Maar op dit punt begint er toch iets hinderlijk te storen. De nadruk die de ik-verteller in de eerste hoofdstukken legt op het bijzondere karakter van dit speciale peloton blijkt in de loop van het boek misleidend. Zes jongens tussen de zeventien en negentien jaar oud, met een I.Q. van 150, anti-leger, die zo snel lezen dat ze met z'n zessen tegelijk één boek lezen, in stukken gescheurd om door te geven, die verslaafd zijn aan schaken en bridgen - ik vind zo'n gegeven bij voorbaat om van te watertanden. Als de ik-verteller in het eerste hoofdstuk meedeelt hoe een van hen uit het hoofd de moeilijkste kruiswoordpuzzels maakt, de ander een dichter is, de derde eigenlijk een schaakgrootmeester had moeten zijn; hoe ze het reserveonderdeel ASTP waartoe ze horen beschouwen als een ‘onuitspreekbaar acronym’, dat alleen maar makkelijk uit te spreken is als je de TP leest als een Babylonische diftong, uitgesproken als S (‘Schutzer counterclaimed that de TP went with the AS for wiping purposes’); hoe tussen hen een voortdurende Opperlandse taal- en letterkunde-discussie gevoerd wordt - dan verwacht je allicht in de rest van het boek, als ze eenmaal ingekwartierd zijn in hun Ardenner kasteel, een paar proeven van bekwame briljantie van de zes. Maar dat is raar, die jongens praten heel gewoon zoals ik denk dat alle soldatenjongens met elkaar praten. En wat het bridgen en schaken betreft, er wordt in de Ardennen niet één schaakwedstrijd gespeeld en het verslag van hun eeuwige bridgepartijen is geen moment spannender dan het verslag van eeuwig klaverjassen zou zijn. Dat is niet erg, het kan me werkelijk niet schelen of ze bridgen of klaverjassen, maar waarom zo hoog van de toren geblazen over hun geniale hersenen en hun Very Special Sense of the World?

Ik denk dat het antwoord hierop is dat William Wharton iets te veel naar Salinger heeft gekeken. Salinger gaf zijn familie-Glass-kinderen een buitengewone intelligentie mee (de oudste, Seymour Glass, schreef op achtjarige leeftijd het verbazingwekkende gedicht: ‘John Keats, John Keats, John / put your scarfe on). De kinderen Glass treden niet voor niets op in het radioprogramma ‘It's A Wise Child’. Maar Salinger geeft talloze voorbeelden van de onverwachte genialiteit van de kinderen, en dat is niet zelden verbluffend.

William Wharton maakt ons wel lekker dat we met heel bijzondere soldatenjongens te maken hebben, maar heus, in de rest van het boek

[p. 11]

blijkt dat niet. William Wharton heeft niet alleen goede leesogen, hij heeft ook goede leesoren waarmee hij naar Salinger geluisterd heeft. Het hele eerste hoofdstuk dacht ik: wie hoor ik daar toch praten? Dat stemgeluid, die toon komt me zo bekend voor. Is dat niet Holden Caulfield? Nee dat is het ongelukkige, spiekende, broertje van Holden. Spieken is geoorloofd, mits men niet betrapt wordt en geen fouten maakt. Maar William Wharton laat twee of drie keer in het boek merken dat de ik-verteller dit verhaal meer dan dertig jaar na de oorlog vertelt. Dan is zo'n man inmiddels over de vijftig en wat voor nut heeft het dan om een keel van een negentienjarige op te zetten? Het zal wel heimwee zijn.

Maar dat is nu juist zo vreemd in een boek dat in zijn knappe plot de absurditeit van de oorlog overtuigend weergeeft: dat er iets van heimwee naar die situatie in meeklinkt. En heimwee ruikt niet lekker in zo'n geval.

■