Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 57]

Schijnkameraadschap
‘Brief an Lord Liszt’, een nieuwe roman van Martin Walser

Brief an Lord Liszt door Martin Walser Uitgever: Suhrkamp, 153 p., f27,50 Importeur: Nilsson & Lamm

Cyrille Offermans

Een merkwaardig verschijnsel: terwijl je haast geen gesprek meer kunt bijwonen of het gaat binnen de kortste keren over werkloosheid, bezuinigingen en crisisbestrijding, komen al deze zaken in de serieus te nemen literatuur nauwelijks aan bod. Het lijken vooral tweederangs-auteurs die zich door de dagelijkse arbeid en alle daarmee samenhangende ellende laten inspireren. Van het handjevol uitzonderingen dat me te binnen wil schieten is Martin Walser veruit de belangrijkste.

Werk en vrije tijd zijn in de boeken van Walser onlosmakelijk met elkaar verbonden. De slopende uitwerking van de tijdens het werk ondergane spanningen op huwelijk en gezinsleven, dagelijkse bezigheden en nachtrust geniet sinds jaar en dag zijn warme belangstelling. Dat dat niet gaat vervelen komt door de concreetheid van zijn werkwijze. Walser spuit geen levenswijsheden, hij laat de lezer direct meegenieten van de even pijnlijke als op de lachspieren werkende innerlijke tweestrijd waarin zijn helden bij voortduring verwikkeld zijn. Die tweestrijd komt in essentie hier op neer: moet ik me ter wille van mijn baan, van mijn kansen om hogerop te komen, respectievelijk niet helemaal uitgerangeerd te worden, ter wille vooral ook van mijn gemoedsrust en goede naam schikken in mijn lot, en me dus, al is het met de grootste weerzin, maar alle pesterijen en vernederingen laten welgevallen? Of moet ik nu eindelijk eens zeggen waar het op staat en ophouden de vriendelijke en constructieve meneer te spelen? Moet ik me, kortom, wegcijferen om iemand te zijn, of uit mijn rol vallen en zeggen waar het op staat? Walsers figuren zijn realisten. Ze kiezen eieren voor hun geld. Zó volledig vlakken ze zich zelf uit dat ze regelmatig het punt bereiken dat hun nietswaardigheid ondraaglijk wordt en zelfmoord een verlokkelijk alternatief lijkt.

Martin Walser

Is dat op zich zelf al een interessante en actuele problematiek, voor de kwaliteit van Walsers boeken is het van nog meer belang dat de schrijver die problematiek zo subtiel en onthullend in beeld brengt. Zonder er zich op enigerlei manier mee te bemoeien laat hij de lezer getuige zijn van de dramatische dialogen in de hoofden van zijn helden, die deze - of ze dat nu willen of niet - gedwongen zijn dag en nacht te voeren. Steeds opnieuw repeteren ze de conflicten met baas, collega of echtgenote, steeds opnieuw proberen ze de zaak zo te ensceneren dat ze alsnog aan het langste eind trekken. Daarvoor moet de werkelijkheid geweld worden aangedaan, dat weten ze maar al te goed. Tóch doen ze het. In die schokkende overgangen schuilt de ironische kracht van dit proza: een duidelijk hopeloze situatie wordt als winst geboekt, rivaliteit tot vriendschap omgemunt, wrok tot liefde, vernedering tot triomf. De behoefte aan erkenning, succes, vriendschap en liefde is klaarblijkelijk zo groot, zo levensnoodzakelijk zelfs, dat men de allerbelabberdste omstandigheden nog als rooskleurig afschildert. Als vanzelfsprekend tegenover anderen. Zich zelf daarvan te overtuigen kost wat meer moeite. Het is die niet aflatende overtuigingsarbeid (ik weet het, dat is een germanisme) die Walsers werk zo schrijnend maakt.

Carrièremaker

In zijn meest recente roman, Brief an Lord Liszt, gaat het om een vroegtijdig in zijn carrière gestuite man, Franz Horn, die steun en troost zoekt bij Dr. Liszt, de man die hém, Horn, aanvankelijk uit zijn positie verdrongen had, maar die nu op zijn beurt door een jonge carrièremaker verdrongen is en dus als lotgenoot van Horn beschouwd mag worden. Maar Liszt weigert dat te erkennen. Als hij op de pseudo-aanhankelijkheidsbetuigingen van Horn zou ingaan, zou hij toegeven dát hij een lotgenoot was, en niet iemand die nog steeds boven Horn stond. Voor de gedeklasseerde en gekleineerde Horn is een teken van ‘solidariteit’ van de kant van Liszt een vorm van genoegdoening, voor Liszt impliceert het ingaan op de avances van Horn het toegeven van zijn echec. Zodoende blijven Horn en Liszt nog in beider sociale neergang elkaars concurrenten die ze ook in betere tijden al waren.

Deze geschiedenis van schijnkameraadschap, die er in feite een is van de venijnigste concurrentie, sluit aan op een eerdere roman van Walser, Jenseits der Liebe uit 1976. Ofschoon de Brief zonder problemen als op zich zelf staande roman kan worden gelezen, is het toch wel handig iets van de voorgeschiedenis van de hoofdfiguren uit dit boek te weten en dus eerst Jenseits der Liebe te lezen. (Misschien kan uitgeverij Elsevier daar rekening mee houden voor het geval ze van plan is om na Ein fliehendes Pferd (1978), Seelenarbeit (1979) en Das Schwanenhaus (1980) ook het nieuwste boek van Walser te laten vertalen.)

In Jenseits der Liebe wordt de neergang van Horn uit de doeken gedaan. Het boek speelt vijf jaar nadat hij zijn vrouw en kinderen heeft verlaten; als gevolg van de op hen afgereageerde spanningen en frustraties was de situatie thuis onhoudbaar geworden. Horn wordt door zijn baas Thiele op zakenreis naar Engeland gestuurd, faalt in zijn opdracht en probeert thuisgekomen een eind aan zijn leven te maken. Uitgerekend Thiele, de man voor wie Horn steeds onmiddellijk in het stof was gekropen, de man van wie hij met al zijn zakelijke hartstocht had proberen te houden maar die nu toch een ander prefereert (in zijn hotelkamer in Coventry voelt Horn zich als een in de steek gelaten geliefde omdat Thiele zijn charmes nu in de eerste plaats voor Liszt etaleert), uitgerekend deze Thiele moet hem op het nippertje van de dood redden - en hem nóg afhankelijker van hem maken. In de Brief an Lord Liszt komt die zelfmoordpoging dan ook alleen in draaglijke vermomming voor. Horn noemt het ‘diese Dummheit mit den Tabletten’, als gold het een incidentele vergissing. Inmiddels zijn er vier jaar verstreken sinds hij die ‘Dummheit’ beging, zijn toekomst-perspectieven zijn er echter niet beter op geworden. Want Thiele speelt met de gedachte zijn zaak, Chemnitzer Zähne, gedeeltelijk te fuseren met Bayer, om op die manier van alle oudgedienden, inclusief Horn en Liszt, af te komen. Het beruchte efficiencybureau van McKinsey bereidt de fusie al een tijdje voor. Na het nodige pas- en meetwerk ziet het er naar uit dat veertig procent van al het werk ‘ter discussie gesteld’ moet worden. Horn weet precies wat dat betekent.

[p. 58]

Nu wil het toeval - en daarmee begint het boek - dat Thieles enige concurrent, Stierle, kort voor die fusie een feit moest worden, zelfmoord heeft gepleegd. Dat is althans de lezing van Thiele. Zeker is alleen dat Stierles bedrijf is afgebrand en dat er bij zijn verkoolde lijk een geweer is gevonden. ‘Een echte Stierle-oplossing’, declameert Thiele triomfantelijk ten overstaan van het opgetrommelde personeel, volgens hem heeft Stierle een aanslag willen suggereren om niet te hoeven toegeven dat hij de concurrentiestrijd met hem, Thiele, verloren had en dat hij er dáárom een eind aan had gemaakt! Voor Horn heeft Stierles dood een minder prettig gevolg: hij had kort daarvoor bij Stierle gesolliciteerd om zijn volledige deklassering voor te zijn, nu is hij wel gedwongen bij Thiele te blijven.

Dat Horn in die uitzichtloze situatie steun zoekt bij Liszt ligt voor de hand. Liszt is er zo mogelijk nog beroerder aan toe dan hij, vooral thuis. Hij is - tot plezier van Horn - aan de drank en zijn vrouw is er vandoor met een lesbische pianolerares. Ofschoon hij op een eerdere brief van Horn niet heeft gereageerd, besluit deze hem andermaal te schrijven. Eindelijk zal Horn, zij het met de nodige tact, eens precies uit de doeken doen hoe hij over Liszt denkt - een lange poging tot genoegdoening waarvan de tekst bijna het hele boek beslaat. Horn wil Liszt dwingen zijn angsten, onzekerheden en frustraties toe te geven. Alles wat hij al die jaren niet had durven zeggen en dus maar in zijn notitieboekje (zijn ‘Rachekalender’ noemt hij ze zelf) had opgepot, komt er nu uit in een lange, vele malen beëindigde maar telkens met een nieuw post scriptum uitgebreide tirade. Als hij eindelijk alles gezegd heeft, durft hij de brief echter niet te versturen. Het stapeltje papier verdwijnt onder in een la. Dan ineens kan Horn zich niet meer beheersen en grijpt de telefoon. ‘Horst Liszt meldde zich onmiddellijk. Blijkbaar zat die ook al aan zijn schrijftafel’ - tot op het laatste moment is Horns wens tot genoegdoening de vader van de gedachte. ‘Een diep, rustig, ongeïnteresseerd ja’ van Liszt is echter voldoende om hem de moed weer in de schoenen te laten zinken. Zonder wat te zeggen hangt hij op. Daarmee houdt Martin Walser de mogelijkheid open om van deze bittere geschiedenis een trilogie te maken.

■