Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 55]

Literair gekef
De hond in de literatuur

Brave Hond De mooiste hondenverhalen Verzameling en voorwoord: Eelke de Jong Uitgever: Peter van der Velden, 338 p., f24,90

Midas Dekkers

Een bezoek aan een willekeurige boekhandel leert dat het aanbod anno 1982 vrijwel geheel is onder te brengen in drie categorieën: de boeken over mensen, de kookboeken en de boeken over katten. Over dieren anders dan katten wordt ook wel geschreven, maar die vallen merendeels in de rubriek kookboeken.

Tekening uit: A Leg in the Wind and other Canine Curses door Ralph Steadman, Uitgever: Arrow Books, Importeur: Van Ditmar f11,45

Van de boeken over katten wordt de aandacht het eerst opgeëist door de stapels cartoons. Van de onvolprezen Bernard Kliban zijn er al meer dan een miljoen verkocht, een aantal dat nog wordt overtroffen door epigoon Jim Davis met zijn Garfield, ook al lijkt deze pulp-kat verdacht op een als kat vermomde hond. Opmerkelijker dan dit modieus succes is echter het verschijnsel dat er tussen de kattenboeken zo veel literatuur wordt aangetroffen. Literatuur en kat hebben iets moois met elkaar, zoals ook beeldhouwkunst en paard dat hebben. Het beste wat Rudy Kousbroek heeft geschreven gaat over katten, Louis Couperus werd door zijn geliefde Imperia la Tigresse tot grote hoogten gestuwd en de Schoolmeester dichtte trefzeker: ‘Het paradys van een rat is/Een huis waar geen kat is/Of waar de kat uit de stad is’. Angelsaksische poezen lieten hun public relations verzorgen door Edgar Allan Poe, Charles Dickens en Doris Lessing; die in Frankrijk kunnen bogen op Léautaud, Colette en Charles Baudelaire lui même. Grote schrijvers uit alle landen hebben over de kat geschreven of bezitten er een, c.q. laten zich er mee portretteren. De beste raad aan een beginnend schrijver is dan ook, een kat te nemen. Het gespin zal het schrijven bevorderen en de foto met kat de verkoop. Blijkens zijn laatste roman is ook Jan Wolkers daar achter. Zonder kat begin je niks als schrijver vandaag de dag. Hondenliefhebbers zien dit met lede ogen aan. Wat mankeert er aan hún lieveling? Het Nederlandse hondenpark telt 1,8 miljoen stuks; dat is 0,3 miljoen meer dan het aantal katten. Een grotere rol voor de hond in de belletrie lijkt dus op zijn plaats. Nu verschijnen er wel boeken over honden, maar die hebben literair weinig om het lijf. De meeste beperken zich tot tips en types: hoe smeer ik mijn boxer door, waar zit de uitlaatklep van mijn Deense dog, hoeveel inruilwaarde heeft een doberman '79? Er is moed voor nodig om het boekenbolwerk van de kat ook literair met honden te tarten. Toch worden pogingen ondernomen. Keer op keer proberen literatoren - ook die van naam - het met een hond; keer op keer loopt dat op een fiasco uit. Het beste bewijs is de onlangs verschenen bundel Brave Hond. Volgens de ondertitel heeft Eelke de Jong hierin ‘De mooiste hondenverhalen’ bijeengebracht. Ik geloof hem. Dat doet voor de niet opgenomen hondenverhalen het ergste vrezen. Of het nu om Guy de Maupassant gaat of om Arthur van Schendel, om Richard Adams of zelfs om F. Harmsen van Beek, steeds weer blijft de schrijver met zijn ‘mooiste hondenverhalen’ onder de maat, althans onder die van zich zelf. Er zijn nu eenmaal dingen die je een hond niet mag toevertrouwen. Een hond blaft uitstekend en schijten kan hij als de beste, maar inspireren tot literatuur is niet zijn sterkste kant. Van de meeste schrijvers uit Brave Hond is non-dog veel beter werk verkrijgbaar.

Hollen en toetakelen

Wat deugt er niet aan de hond als romanfiguur? Hij is een roofdier, maar dat is de kat ook. Bovendien is deze overeenkomst niet toevallig. Roofdieren zijn interessanter dan prooidieren omdat ze slimmer moeten zijn, sneller en bijdehanter. Boeven boeien ons meer dan braverikken. In de maníér van roven zit echter groot verschil. Een kat loert op kleine prooi die hij met list, geduld en lenigheid bemachtigt; een hond overmeestert grote prooien, domweg door hardnekkig hollen en toetakelen. Hierdoor maken honden er al gauw een bloederige boel van. Merkwaardig genoeg spreekt dat de schrijvers van Brave Hond sterk aan. Hun teksten zijn in bloed en kwijl gedrenkt. Verhaal in, verhaal uit is het een grauwen en snauwen, vechten, kapot maken, haat. Er wordt heel wat uiteengereten in Brave Hond. Bij José Ortega y Gasset kunnen de door hem bewierookte honden (‘dik kwijl, gehijg, rode open muilen, en de bogen van onrustige staarten die het landschap zwepen’) het al gauw ‘niet meer houden van jachtlust; die druipt uit hun oog, muil en haar. Schimmen van snelle herten schieten door hun hitsige breinen’. Jack London laat honden zelfs met elkáár vechten op leven en dood. Zijn viervoetige held ‘had de wet van de knuppel en de tanden goed geleerd en hij liet nooit een goede kans voorbijgaan en trok zich nooit terug wanneer hij een vijand op weg naar de dood had geholpen... Hij moest meester zijn of overmeesterd worden; genade tonen was een zwakte. Zoiets bestond niet in het primitieve leven... Doden of gedood worden, opeten of gegeten worden, dat was de wet; en aan dit voorschrift uit de diepten der tijden gehoorzaamde hij. Biologisch bezien is deze ranzige mystiek van oer en bloed natuurlijk prietpraat uit de diepten der tijden. Maar dat is nog geen literaire diskwalificatie. Evenmin mag je de hond zelf zijn voorkeur voor bloed en drab aanrekenen. Een dier kent nu eenmaal geen moraal. Onfris zijn echter de geestdrift waarmee de motieven voor bloeddorstigheid eerst door de schrijvers aan de hond worden toegedicht en hun instemming met het platvloerse gedrag wat erop volgt onder het motto ‘wat de Natuur doet is welgedaan’. Hier en daar klinkt een zekere jaloezie door jegens de hond die van de Natuur een

[p. 56]

vrijbrief heeft gekregen om zijn tanden te laten blikkeren en van levend vlees te proeven, terwijl wij, behept met Cultuur, slechts het steels maar verlekkerd toekijken hebben. Eerst wordt honden een bezeten primitiviteit toegeschreven die zelfs zij niet hebben en vervolgens wordt die nog verheerlijkt ook. Over de vele middelen die dieren tot hun beschikking hebben om bloedvergieten te voorkomen, hun erecodes, soepelheid van gedrag, hoor je weinig of niets in de verhalen van Brave Hond. Dat pleit niet voor het waarnemingsvermogen van de schrijvers. Liever dan waar te nemen projecteren ze eigen hersenschimmen in hun viervoetige hoofdpersonen. Natuurlijk mag dat binnen een literair procédé, zo lang die hoofdpersonen maar geloofwaardig blijven. Zoals de zaken er voor staan wekken sommige schrijvers echter sterk de indruk hun toevlucht tot een viervoeter te hebben genomen omdat ze in dit opzicht bij het projecteren op een tweevoeter te snel door de mand zouden zijn gevallen.

‘O, de lamme beesten’

Na het bovenstaande zal het niemand verbazen dat de beste hondenverhalen de kortste zijn. Hiertoe behoren in Brave Hond de verhalen van J.M.A. Biesheuvel (Dolly) en Herman Pieter de Boer (De man en de hond). Behalve door hun bondigheid onderscheiden deze zich ook door hun humor. Elders in Brave Hond is humor, het kenmerk bij uitstek van de kattenrage, dun gezaaid, zo niet afwezig. De verhalen lijken van hetzelfde dikke hout gezaagd als de karakters van de hoofdpersonen.

Misschien ligt het ook aan deze onwil tot relativeren dat ons in Brave Hond de mening wordt onthouden van Louis Couperus, toch een van onze grootste schrijvers. Hier is hij alsnog: ‘Geen dier is zo encombrant, indiscreet, opdringerig, rumoerig en obsceen als een hond. Een hond kan blaffen, stom, eindeloos, eentonig, afmartelend: een hond vult het heelal met zijn imbeciele, alles doordringend geblaf, als geen beest... Een hond snuffelt en ruikt. Als een oude marcheur snuffelt een hond naar alle, zijn altijd hitsige zinnen opwekkende, luchtjes, aan lantarenpalen en bomen; geen hond gaat hem voorbij of de hond ruikt aan die hond, met obsceen gedraai om elkaar heen... O, de walgelijke beesten! Dat gebaar van altijd die poot in de lucht, tegen iedere boom, iedere bank, uw broek als ge niet oppast: een paar druppeltjes hier, een paar druppeltjes daar, overal waar een hitsig luchtje van andere druppeltjes is. O, de smerige beesten! En hun domme, grove, bewegingen van hevig kwispelend achterlijf, en hun “trouwe”, goedige, waterige ogen, en hun likken en lebberen en hijgen en janken: o, de lamme, beroerde beesten.’

En toch. Toch is in Brave Hond de sleutel te vinden tot ons vreemd gesol met honden en de vreemde verhalen die daarvan het gevolg zijn. Die sleutel is verborgen in de bijdrage van Konrad Lorenz, die dank zij zijn goede observaties het literaire gezelschap ver achter zich laat. De sleutel luidt: ‘Het simpele feit dat mijn hond meer van mij houdt dan ik van hem valt niet te ontkennen en brengt mij altijd in verlegenheid.’

Verlegenheid is een slechte basis voor het schrijven van literatuur.

■